фото: ellar-med.by
«Ұлым беске толса да сөйлемейтін. Басқа балалармен ойнамай, өз әлемінде жүретін. Алғашқыда мән бермедік. Бірақ есейген сайын мұның дұрыс емес екенін байқадық. Ата-енем де баламды тексеруден өткізгенімді қалады. Әрине, сенгің келмейді. Бірақ дәрігерлер оған ақылой дамуындағы тежелу диагнозын қойды. Қарсыластық, қабылдай алмадық. Бірақ уақыт өте келе баламыздың ерекше екенін қабылдап, оған көмектесу үшін әрекет ете бастадық».
Бұл – алматылық Айгүл Қасымқызының оқиғасы. Ол баласының диагнозын анықтап, қажет мамандарға жүгінген. Түзету жұмыстарының арқасында қазір баласы мектепке дайындалып жатыр. Өкінішке қарай, көптеген ата-ана баласының дамуында ерекшелік бар екенін кеш байқайды.
Ақыл-ой дамуының тежелуі – баланың танымдық және эмоциялық дамуының өз қатарластарына қарағанда баяу жүруі. Мұндай балалар көбіне кеш сөйлейді, ақпаратты баяу қабылдайды, мінезқұлқы ерекшеленеді. Дефектолог Айнұр Жолдасбекқызының айтуынша, дамуында тежелуі бар балалардың 70%-дан астамы дұрыс терапия алса, қатарластарымен теңесіп кетеді. Бірақ ол үшін атаананың ерте әрекет етіп, кешенді ем алуына жағдай жасауы маңызды.
Бұл диагноздың түрлері де әртүрлі: жалпы ақыл-ой дамуындағы тежелу, ойлау ғана емес, сөйлеу дамуының да кешігуі және аутизм кезінде бала әлеуметтік ортадан оқшауланып, ерекше мінез-құлық танытады. Баланың дамуындағы ауытқулар әртүрлі факторға байланысты туындайды. Мысалы, генетикалық ерекшеліктерге байланысты тұқым қуалауы мүмкін немесе анасының токсикозы, инфекциялар, оттегі жетіспеушілігі, қоршаған ортаның әсері, баламен жеткіліксіз қарым-қатынас, телефон мен гаджетке тәуелділік. Көптеген ата-ана баласының кеш сөйлеуін немесе дұрыс ойнамауын уақытша құбылыс деп қабылдайды. Бірақ ерте диагностика мен түзету шаралары бала дамуына үлкен әсер етеді.
Психолог Динара Мұхитқызы:
– 1,5 жасқа дейін баланың сөзге реакциясы әлсіз болса, 2 жасында сөздерді байланыстырмаса, 3 жасында толық сөйлем құрамаған жағдайда, маманға бару қажет. Сондай-ақ көзге тік қарамау, өз есіміне жауап бермеу, ерекше қимылдар жасау ескерту сигналы болмақ, – деді.
Ал эколог Әсем Қайрат әңгіме барысында балалардың дамуына экологияның да қатысы бар екенін айтты.
– Қазақстандағы кейбір аймақтарда балалардың дамуына кері әсер ететін экологиялық факторлар бар. Ауыр металдар, радиация, ауадағы зиянды заттар – бәрі нәрестенің ми дамуына әсер етеді, – дейді ол.
Диагноз қойылғаннан кейінгі басты сұрақ – «Баланы қалай дамытуға болады?». Медицинада бірнеше терапияның түрі ұсынылған. Олардың қатарында, медикаментозды, логопедиялық және когнитивті терапия, АВА-терапия, дефектологпен жұмыс пен инклюзивті білім беру. Дәрігерлер ем барысында тек дәрі берумен шектелуге болмайтынын айтады. Бала логопед, психолог, дефектологтың көмегін алу қажет дейді.
Бүгінде балалар аутизмі де кең таралуда. 2018 жылы аутизммен ауыратын 4707 бала анықталса, 2019 жылы олардың саны 5193ке, 2020 жылы 6771-ке, 2021 жылы 8796-ға жеткен. Ал кейінгі жылдары елде ерте жастағы аутизммен ауыратын балалардың саны 1052, мектеп жасына дейінгі балалар 4331 және 6 жастан 18 жасқа дейінгі 6704 бала бар. 25 жыл бұрын мұндай диагноз 10 мың баланың біріне, ал қазір әрбір 44 балаға қойылады екен. Бала аутизмін алғаш 1943 жылы Лео Каннер сипаттаған. Әрине, алғашында диагноздың өзі де, көріністері де түсініксіз болған. Ресми түрде диагноз тек 1980 жылдары қолданыла бастады. Ал АСБ термині 1994 жылы ғана пайда болып, 2000 жылы қайта қаралған.
Уикипедиялық деректерге сүйенсек, аутизмнің негізгі белгілері: әлеуметтік қатынас орнатудағы қиындық, қайталанатын әрекеттер, сезімталдық. Генетика мен қоршаған орта факторлары себеп болуы мүмкін. Оның классикалық, аспергер, атиптік сияқты түрлері бар. Классикалық аутизм бұл – аутизмнің ең жиі кездесетін түрі. Балалардың әлеуметтік байланыс орнатуы оңайға соқпайды, тілінің дамуында үлкен қиындықтар байқалады. Олар белгілі бір әрекеттерді жиі қайталап жасайды және күнделікті өмірдегі өзгерістерге өте сезімтал болады. Аспергер синдромы, бұл аутизмнің жеңіл түрі болып есептеледі. Аспергер синдромы бар адамдардың ақыл-ой қабілеті қалыпты немесе жоғары деңгейде болады, бірақ әлеуметтік қатынаста және эмоцияларды түсінуде қиындықтар туындайды. Олар белгілі бір тақырыптарға ерекше қызығушылық танытып, сол салада терең білім жинайды. Атиптік аутизм классикалық түріне ұқсас болғанымен, кейбір белгілері толық байқалмайды. Атиптік аутизм әдетте бала 3 жастан асқанда көріне бастайды. Классикалық аутизмнен айырмашылығы осы болса керек, себебі классикалық аутизмнің белгілері ерте жастан байқалады. Атиптік аутизмнің негізгі белгілеріне әлеуметтік қарым-қатынаста қиындықтар, тілдің дамуындағы бұзылыстар мен сезімталдықтың жоғарылауы жатады. Аутизм синдромы қойылған балалардың мінез-құлқы қандай болады? Бала өз есімін атап жатқан кезде жауап қатпайды, оқшауланғанды ұнатады, физикалық байланысты жақтырмайды, көзге тура қарамайды, жұбатқанға көнбейді.
Тақырыпқа қалам тербеп жатқанда, Аutism Spectrum жобасына көз шалдық. Былтыр «Үздік әлеуметтік жоба» номинациясын иеленген Аutism Spectrum қосымшасы ата-аналарға аутизмспектрінің бұзылуымен байланысты белгілерді ерте анықтауға көмектеседі.
– Қазір әлем бойынша аутист балалардың саны өсіп келеді. Жобаның басты мақсаты – аутизм белгілерін ерте сатыда анықтау. Өкінішке қарай, көп ата-ана оны елеусіз қалдырады. Егер сауықтыру шараларын баланың ерте жасынан бастаса, оны қоғамға бейімдеуге жеңілірек болады. Біздің қосымшаға кез келген адам кіріп, арнайы тестілеуден өтеді. Осының негізінде сараптама жасалып, қандай маманға жүгіну керектігі жайында кеңес беріледі, – деді «Autism Spectrum» ЖШС директоры Әдия Қызылтаева.
Денсаулық сақтау министрлігі балалар арасындағы даму тежелуінің бірнеше себебін айтқан еді.
– ЗПР пайда болу себептері екі негізгі топқа бөлінеді: биологиялық және әлеуметтік. Биологиялық себептерге жүйке жүйесінің жарақаттары, тұқым қуалайтын психикалық ерекшеліктер және аурулардың әсерлері жатады. Баланың дамуына кері әсер ететін әлеуметтік факторлар қатарына өмір сүрудің қолайсыз жағдайлары және тәрбиелік, педагогикалық немқұрайлылық жатады, – дейді министрлік.
Гинеколог дәрігер Маржан Сағымбекова қазір емханаларда ауру бала көбейгенін айтады. «Неге аутизм көп, неге церебралды параличпен туған бала көп?» дейді ол. 45 жылдық тәжірибесі бар маманның сөзіне сүйенсек, аурудың көбеюіне химияның да қатысы бар.
– Қазір келіншектер перзентханаға барарда боянатыны соншалық, театрға барғандай келеді. Бірақ оның бәрі – химия. Қазір сән салонында жүкті адамдар өте көп. Шашын неше түрлі етіп қияды, кірпік жабыстырып, еріндерін ісіртеді. Оның бәрі жатырға, балаға әсеретеді, – дейді әлеуметтік желідегі пікірінде.
3 жыл бұрынғы оқиға көптің ойынан кете қоймаған шығар. Өскемен қаласында аутизмге шалдыққан бала түнде үйден шығып кетіп, жоғалып кеткен еді. ШҚО Полиция департаменті баспасөз қызметінің сол кездегі мәліметіне сәйкес, «102» жедел арнасына хабарласқан азамат 14 тамызда түнгі сағат 02:30 шамасында үйден белгісіз бағытта шығып кеткен баласының табылмай жатқанын айқтан еді. 12 жастағы Темірлан Ахмеджанов аутизммен ауырады.
Аутизмге шалдыққан бала санының көбеюіне байланысты 2007 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы 2 сәуірді Дүниежүзілік аутизм мәселесі туралы ақпаратты тарату күні деп белгіледі. «Autism Speaks» халықаралық ұйымының дерегіне сүйенсек, шамамен жер бетіндегі 10 млн адамда аутизм синдромы бар. Деректерге сүйенсек, елде мүгедектігі бар 732 мың азамат бар. Оның 15%-ы бала. Мәселен, 2020 жылы мүгедектігі бар бала саны 91 мың болса, бүгінде 112 мыңға жеткен. Мамандардың айтуынша, балалар мүгедектігінде жүйке жүйесі аурулары, туа біткен ақаулар мен хромосомалық аурулар, ал үшінші кезекте психикалық мінез құлық бұзылыстары бар. Бала ауырса жаның ауырады. Мұнымен қызылордалық тұрғын Алма Асылбай да келіседі. 35 жастағы келіншек бүгінде үш жастағы баласының күтімімен жұмыс істеуде. Оның айтуынша, сәбиіндегі өзгерістерді тек 2 ай бұрын байқаған.
– Ұлым Әлібиді босанғанда да, кейін де ешқандай мәселе болмады. Қатарластарынан қалмай, уақыты еңбектеп, тісі де уақытылы шықты. Бірақ жаңа жылдан кейін өзгергенін байқадым. Атына атасақ қарамайды, өте белсенді, қолда ұстау мүмкін болмай кетті. Өте көп жылауды шығарды. Тек телефонды қолына алса, тынышталады. Іштей бір дүниені сездім бе, дәрігерге апардым. «Уақыты келдіңіздер, алдын алуға болады. Балаңыздың дамуында тежеу бар» деді. 2 айдан асты баламның жанындамын. Ем қабылдап бастадық. Телефонды да азайтуға тырысып жүрміз. Бірақ әбден үйреніп қалған соң қиын болып жатыр, – деді баласына алаңдаған ана.
Алманың телефон жайлы айтқаны басқаларға сабақ болса екен дейміз. Себебі бүгінде аурудың дені гаджеттен, тіпті оның ішіндегі контенттен келетіндей.
– Тамақ ішіп отырып телефон қараған кезде балада ең алдымен ас қорыту жүйесі бұзылады. Соның ішінде тамақ ішіп отырып, тою сезімі, қанығу сезімі болмайды. Соның салдарынан бала болашақта семіздікке және өзге де сырқаттарға душар болуы мүмкін. Онымен қоса, витаминдердің, минералдардың сіңірілуі төмендейді, асқазан қалыпты ферменттер бөлінбеуі салдарынан түрлі дипепсиялық бұзылыстар болуы мүмкін. Яғни асқазанның шек ауруларына алып келуі ықтимал, – деп пікір білдірді педиатр дәрігер Перизат Бектұрғанова.
Сонымен қатар логопед Майра Мырзағали сұхбаттарының бірінде: «Күнделікті цифрлы дауыстарды ести беру арқылы баланың есту арқылы қабілеті төмендеп кетеді да, артына шақырса қарамай қалуы мүмкін. Тіпті аутизмға ұласып кетуі де мүмкін» деді.
Есімін жасыруды сұраған Астана қаласының тұрғыны, жалғызбасты әке 7 жастағы қызының жағдайын айтты.
– Қызымның сөйлеу дамуында тежеу бар. Диагноз қойған кезде түрлі клиникамен жұмыс істедік. Бастапқы 1 жылда ешқандай өзгеріс болмады. «Папа» деп айтқанын қатты күттім. Таңертеңнен бастап кешке дейін дамыту орталығында жүреді. Бірақ өзгеріс байқамаған соң өзім де іздендім. Дәрігерлер айтқанда да сенбейтінмін. Бірақ қызымның тамағын реттегенде оң өзгерістерді сезе бастадым. Бір еркелетіп, балам қуансыншы деп алып берген әр тәтті, әр сусын баланың миына, денінің саулығына стресс әкеледі екен. Адамның екінші миы асқазанда деп айта аламын. Қазір жасы 7-де. Ойын жеткізе алады, не қажет екенін айта алады. Емді жалғастырып жатырмыз, – деді.
«Баланың табанына кірген тікен маңдайыма қадалсын» дейтін қазақы қоғамда әр ата-ана өз перзентінің бақытын, келешегін ойлап, қолынан келгенін аямайды. Баланың дені сау, көңілі тоқ, ал ата-ана жүрегінде тыныштық болса екен дейміз.
Әлия ТӘЖІБАЙ
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!