Қазіргі қоғамда ер азамат үшін кез келген әлсіздік – ұят. Сондықтан көпшілік психологқа баруды да жат қылық деп біледі. Ерлерде ғана емес, жалпы қазақы қоғамда психикалық саулық мәселесін ашық көтеру «ұят» пен «әлсіздік» саналады.
Гуартян зерттеуі де дәлелдегендей, отбасылық дәстүр бойынша ер адамдар әлсіздік көрсете алмайды, сондықтан психологиялық көмекке жүгіну «ерке сезіну» болып көрінеді. Дегенмен кейінгі жылдары жағдай өзгере бастады. Жастар арасында психологқа жүгінуге оң көзқарас қалыптасып келеді. 2010 жылдан бері жасөспірімдер мен студенттер терапевт іздеуде белсенді. «Мұндай кеңес бұрын ұят деп есептелсе, қазір бұл табиғи нәрсеге айналды» деп жазады Zakon. kz порталы. Психолог Жанат Біржанова да осыны растап, қазіргі жастар психикалық саулыққа қамқорлық жасауды физикалық денсаулық сияқты маңызды деп санайды. Ал ересектер психиатрияны қорқынышты «залал жоятын» жүйемен байланыстырады, сондықтан терапевтке баруды қиын деп есептейді.
Ер азамат та мұңаяды…
Жасөспірімдер мен жастарды күйзеліс пен шаршауға итермелейтін себептердің ең бастысы ретінде әлеуметтік және жеке қысымдардың көбеюін негізге алуға болады. Қоғамдық күрес пен бәсекелестік кезеңінде өсіп келе жатқан «Z» ұрпақтары үздік болу, табысты мансап құру, отбасылық күтулерді қанағаттандыру қысымын сезінеді. Әлеуметтік желідегі «идеал» өмір туралы лента мен қол жеткізген жетістіктер туралы еліктеулер де сенімсіздік тудырып, тұрақты стресске душар етеді.
Жанат Біржанова айтқандай, әлеуметтік желілер – өмірдің қиғаш «қабығы», олар жас буынның өзін-өзі танымауына себеп болады, ал «қабықтағы» мінсіз өмірдің суреті артында жастар өмірге деген сенімін жоғалтып, бейсаналық түрде өлімнен қорқуды ұлғайтады. Сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық жағдайлар да әсер етеді.
Психологтар баланың отбасындағы шиеленіс, қаржы проблемасы әлеуметтік күйзелістерге себеп деп атап көрсетеді. Қызылорда қаласында өткен оқыту шараларында мамандар қаржы қиындықтары, психикалық аурулар, отбасылық түсініспеушілік, зорлық-зомбылық, нашақорлық, тіпті қанды видео ойындардың әсері жасөспірім суицидтерінің көбеюіне ықпал ететінін айтып келеді. Жас буынды осындай көп бағытты қиындықтармен бетпе-бет қойып, одан жалғыз шығуға мәжбүрлеу – күйзеліс көзі. Халықаралық ұйымдар зерттеуіне сәйкес, кедейлік, зорлық және кемсіту сияқты факторлар жасөспірімдердің психикалық денсаулығын әлсіретеді. ДДСҰ балалардың жеке тұлға ретінде қалыптасып жатқан кезеңінде ерте араласу мен қолдаудың аса маңызды екенін атап көрсеткен. Осындай стресс факторлардан қорғау және маман арқылы көмекке қол жеткізу жастардың әл-ауқатын қамтамасыз етуге септеседі.
Күйзеліс күйсіз қалдырады
Қазақстан – әлемдік статистика бойынша суицид көрсеткіші жоғары елдердің бірі. Шетелдік дерекке сүйенсек, Қазақстанда 100 мың адамға шаққандағы суицид деңгейі шамамен 17,6-ны құрайды. Бұл көршілес елдерге қарағанда едәуір көбірек. Мысалы, Өзбекстан – 8,5, Қырғызстан – 7,4. 2022 жылы Қазақстанда ресми мәлімет бойынша, 2 179 адам өз-өзіне қол салған, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 6%-ға азайды. Дегенмен суицидтік әрекеттердің басым көбі – жасөспірімдер мен жастар арасында болып отыр.
Бір қызығы, зерттеулер көрсеткендей, суицид жасаған жастардың 90%-ға жуығы сол кезде ауыр депрессиялық күйде болған және кейде психикалық проблемалармен қиналып жүргені анықталды. Олардың жартысынан астамында психикалық жағдай кемінде екі жыл бұрын бұзылғаны тіркелген. Яғни, жасөспірімді ұзақ уақыт өз-өзіне қол салуға жетелейтін алғышарттар қоршаған. Бұл жерде агрессия да өз әсерін тигізеді. Мысалы, жанжал жағдайындағы компьютерлік ойындар мен зорлық көрген орта да өмір сүру жасөспірімнің күйзелісін күшейтуі мүмкін.
Социологиялық зерттеулер Қазақстандағы буллинг мәселесінің де психикалық денсаулыққа айтарлықтай зардабын көрсетеді. Liter.kz басылымындағы мақалада бала кезінен басталатын буллингтің қиян-кескі күйзелістерге әкелетінін атап өтіп, психологиялық зорлық түріне жататын буллинг мектеп жасындағы жастар арасында суицид және эмоциялық жарақат әкелетінін көрсетеді. Кейінгі кезде елімізде қылмыстық сипаттағы агрессия оқиғалары да жиілеп, жастар қауіпсіздігі жөнінде алаңдаушылық туындаған.
Мәселен, өткен жылдың басында Қызылорда облысында 15 жастағы оқушының өлімі, одан бұрын ата-анасынан көрген сексуалдық зорлық сияқты қайғылы оқиғалар қоғамды шулатқан. Күйзелістің тағы бір көрінісі – эмоционалдық күю. Америкалық зерттеу жасөспірімдердің шамамен 27%-ы шамадан тыс қысымның әсерінен жиі күйіп қалатынын көрсеткен. Қазақстандағы академиялық ортада да мұндай үрдіс бар. Медициналық университеттердің бірінде студенттердің шамамен үштен бірі (28-31%) burnout (эмоционалды шаршаудың шегі-авт.) деңгейінде екені анықталды. Сондай-ақ асқынған депрессияның суицидтік ойлармен байланысы анықталған. Яғни төзім таусылған жағдайда оны өліммен шешуге ұмтылу қаупі артады. Бірақ ұмытпау керек, елімізде жастар суицидінің көрсеткіші түпкілікті нашар емес, ел ішінде профилактикалық жұмыстар жүргізіліп жатыр. Мысалы, Bilim Foundation ұйымының мәліметіне сәйкес, 2017-2020 жылдары Қызылорда, Ақмола, Ақтөбе және Атырау облыстарында жасөспірімдердің суицид көрсеткіші 50%-ға төмендеген. Бұл – арнайы бағдарлама мен кеңес беру желісінің нәтижесі. Осының арқасында жастар арасындағы өлімге душар болу оқиғалары біршама төмендегені байқалады.
Аймақ жастарының ахуалы қалай?
Қызылорда облысында психикалық денсаулықты нығайту шаралары ерекше қарқынмен жүріп жатыр. 2018 жылдан бері облыс орталығында облыстық психикалық денсаулық орталығы жұмыс істейді, ол жергілікті медицина қызметінің сапасын арттыруға бағытталған. Сонымен қатар мектептер мен колледждерде жасөспірімдерге арнап психологиялық тренингтер жиі ұйымдастырылады. 2016 жылы облыстық кітапхана ұйымдастырған «Жастар арасындағы суицидальдық мінез-құлық және оның алдын алу» атты жиында психологтар қаржы, отбасы, психикалық қиындықтардың жастардағы суицидтің негізгі себептері екенін түсіндірген еді. Бұл үрдіс әлі күнге дейін жалғасып жатыр. Аймақтық жастар денсаулығы орталығы жоспарында суицидтің алдын алуға бағытталған іс-шаралар қарастырылған. Сондай-ақ өңірде әлеуметтік желілер мен жергілікті инфлюенсерлер арқылы жастарға психологиялық қолдау көрсету бастамалары да бар. Мысалы, танымал қазақстандық блогерлер мен «Q-pop» әншілері жастарға психика туралы түсінік беріп, психологқа барудың пайдасы туралы айтып жүр. Олардың айтуынша, психикалық денсаулық мәселелері туралы сөйлесу қазір қалалық ортада қабылданатын нормаға айналып келеді: «Психологқа баруға дайын адамдар саны өсті… Күні бүгін әлеуметтік желіде түрлі жастағы адамдар өз қиындықтары туралы бөліседі, бұл психикалық саулық туралы әңгімелерді қабылдай бастады».
Психологқа бару – әлсіздік емес
Қоғамда әлі де «психологқа бару – әлсіздік» деген жаңсақ түсінік бар. Жігіттерге бұл тіпті ауыр тиеді. Себебі бізде ер адамның сезім айтуы – осалдық, көмек сұрауы – ұят саналатын қалыптасқан қағида бар. Алайда бұл көзқарасты кейінгі жылдары жастардың өзі бұзып келеді.
Мысалы, студент Расул Хайруллин достарының кеңесімен психологқа барған. Күйзеліс ішінде жүрсе де, өзіне нақты диагноз қойылмаған. Бірақ маманмен сөйлескеннен кейін-ақ көңілі жайланғанын айтады. «Мәселені дауыстап айтқанда, соның жартысын шешіп тастағандай боласың », дейді ол. Расулдың бір ғана мысалы көп жастың ішінде шықпай жүрген еркіндікті сипаттағандай болды.
Психолог Жанат Біржанова да бұл пікірмен келіседі. Оның айтуынша, көмек сұрау – әлсіздіктің емес, керісінше ішкі күштің белгісі. «Өзіңе мен бұл мәселені жалғыз шеше алмаймын деп мойындау – үлкен батылдық. Ал маманға жүгіну – сол батылдықтың нақты әрекетке айналуы», – дейді ол.
Жастар қазір психикалық саулықты тек психологпен емес, өмір салты арқылы да күтуге болатынын түсініп келеді. Дұрыс ұйқы, спорт, тынығу, медитация – бұлар да күйзелістен арылуға көмектесетін құралдар. Бұл туралы Zakon.kz те жазады. Қазір психикаға күтім жасау – сән емес, қажеттілікке айналды.
Халықаралық зерттеулер де осыны растайды. Мәселен, Ұлыбританиядағы сауалнама нәтижесіне сәйкес, жасөспірімдердің 27%-ы тұрақты күйзеліс жағдайында өмір сүреді екен. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) мен ҚазҰУ сарапшылары да дабыл қағып отыр, балалық және жастық шақта эмоциялық қолдаусыз қалу ересек өмірде ауыр психикалық дерттерге апарады. Сондықтан терапевтке дер кезінде жүгіну жағдай ушығып кетпей тұрып көмек алу деген сөз.
Бүгінде бұл түсінік Қазақстанда да кең таралып келеді. Қытайда БҰҰ арқылы жүргізіліп жатқан «психикалық денсаулық туралы ағарту» жобасы секілді елімізде де стереотиптерді бұзу бастамалары бар.
Мәселен, танымал блогер Ринат Балғабаев паникалық шабуылмен күрескені туралы әлеуметтік желісінде жасырмай айтты. Ол «психологтың көмегі мені құтқарды» дейді. Осылай өнер адамдары мен белсенділер жастарға үндеу жолдап, «көмек сұрау – сәтсіздік емес, жауапкершілік» деген ұстанымды алға тартуда. Демек қазіргі буын психика туралы айту ұят емес екенін, ал көмек сұрау әлсіздік емес, саналы шешім екенін түсіне бастады. Бұл – өте дұрыс бағыт. Өйткені психикалық денсаулық жай ғана ішкі күй емес, ол – бүкіл өмір сапасының іргетасы.
Тілші түйіні. Эмоционалдық күйзеліс қазір қазақ жастарының санасында шатқаяқтаған мәселелердің бірі. Статистика мен сараптамалар көрсеткендей, Қазақстанның жоғары суицид көрсеткіштері, жастар арасындағы буллинг пен агрессия жас буынның психикасына ауыр салмақ салып отыр. Дегенмен елде бұл мәселеге назар аударып, шешу жолдарын іздейтін жобалар бар.
Психологтар мен қоғам белсенділерінің бірауызды пікірі психикалық денсаулыққа көмек сұрау әлсіздік емес, керісінше ерік пен адамгершіліктің белгісі дегенге саяды. Осылайша, жастарға арналған психологиялық қолдау мен ақпараттық науқандар көмегімен, көбірек адам өз ауыртпалықтарын жасырып қалмай, дер кезінде көмек сұрап, өмір сүру сапасын жоғарылатқан дұрыс болмақ. Айтпағымыз, cіздің менталды денсаулығыңызды өзіңізден басқа ешкім ойламайды. Сондықтан аманатқа қиянат жасамаңыз!
Е.СӘРСЕНҰЛЫ
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!