Бүгінгі қазақ қоғамы тарихи таңдаудың табалдырығында тұр. Әлеуметтік желідегі хиджаб пен орамалға қатысты қызу пікірталас – тек киім үлгісіне қатысты дау емес, ол – ұлттық болмысымыз бен болашақ бағытымыз үшін күрестің сыртқы көрінісі. Қоғам «діндарлар» мен «дәстүршілдер», «арабқұлдар» мен «тәңіршілдер» деп жасанды жіктерге бөлініп, ортақ құндылықтардан алыстап бара жатқандай. Бұл мәселенің өзектілігі – оның ұлт ретіндегі біртұтастығымызға төндіріп отырған қаупінде.
Сарапшылардың пікірлерін негізге ала отырып, бұл мәселеге тереңірек үңілуге болады. Менің ойымша, қазіргі даудың түпкі себебі бірнеше тезиспен сипатталады. Біріншіден, бұл дау – ислам дінінің өзіне емес, ғасырлар бойы қазақтың төл дүниетанымымен біте қайнасқан «дәстүрлі мұсылмандық» пен бізге мәдени-тарихи тұрғыдан жат, саяси астары бар сыртқы діни идеологиялардың текетіресі. Екіншіден, бұл жат ағымдар ұлттық салт-дәстүрімізді, зайырлы мемлекеттің заңдарын және қоғamдық институттарды жоққа шығару арқылы қазақ қоғамының іргетасына тікелей қауіп төндіреді. Үшіншіден,қоғамның бұл қауіпке тиімді жауап беруіне «бинарлық ойлау» синдромы, яғни кез келген мәселені тек «ақ пен қара» деп қабылдау кедергі келтіріп отыр. Сол себепті,ұлттық болмысымызды қайта зерделеп, оны заманауи біліммен және дінге салиқалы көзқараспен ұштастыру ғана бұл дағдарыстан шығар жол болмақ.
Осы орайда, бұл мақалада дін мен дәстүр арасындағы күрделі байланыс талданып, қазақ қоғамының ұлттық бірегейлігін сақтау жолындағы негізгі сын-қатерлерді анықтау және одан шығудың ықтимал жолдары сараланады.
Қазіргі діни пікірталастардың негізінде қазақтың төл мәдениетімен сабақтасқан ислам мен ұлттық болмысымызға жат, импортталған діни үлгілердің арасындағы терең қайшылық жатыр. Дәлел ретінде, сарапшылар «дәстүрлі мұсылмандықты» қазақ даласының географиялық, шаруашылық және әлеуметтік-мәдени кеңістігіне бейімделген исламның формасы деп түсіндіреді. Яғни, біздің ата-бабамыз исламды қабылдағанда, оны өзінің көшпенді өмір салтына, табиғатпен етене байланысына, салт-дәстүрі мен әлеуметтік институттарына (отбасы, билік, заң) қайшы келмейтіндей етіп қалыптастырған. Мысалы, араб елдеріндегі бетті толық жабатын ниқаб – шөлді, құмды даланың климаттық қажеттілігінен туса, қазақ әйелінің кимешегі мен орамалы – ат үстінде жүріп, мал бағуға ыңғайлы, әрі әлеуметтік статусын білдіретін киім үлгісі. Осылайша, біздің дәстүрлі сеніміміздің сырттан таңылған бөтен идеология емес, төл мәдениетіміздің ажырамас бір бөлігі екенін түсіну қазіргі болмыс дағдарысын шешудің алғашқы қадамы саналады.
Сырттан келген діни идеологиялар тек дәстүрімізге ғана емес, сонымен қатар зайырлы мемлекетіміздің тұрақтылығына да оның негізгі қағидаттарын жоққа шығару арқылы қатер төндіреді. Бұған дәлел – сарапшылардың салафизм мен деобандизм сияқты ағымдардың түпкі мақсаты «халифат» құру екендігі туралы пікірі. Олар Қазақстанның Конституциясын, заңдарын, білім беру жүйесін, тіпті медицинаны мойындамай, қоғам ішінде оқшауланған, өз заңдарымен өмір сүретін қауымдастықтар құрады. Мысалы, зайырлы мектептерде хиджаб киюді талап ету тек діни сенім бостандығын алға тарту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттің беделіне және заңның үстемдігіне қарсы бағытталған саяси әрекет. Демек, мұндай топтардың талаптарын жай ғана діни құқықты қорғау деп қабылдауға болмайды, олар – Қазақстанның қоғамдық және құқықтық негіздерін бұзуға бағытталған саналы қадамдар.
Алайда, қоғамның бұл қауіп-қатерлерге қарсы тиімді әрекет етуіне күрделі мәселені «сенушілер» мен «сенбеушілер» деп қарабайыр қарама-қайшылыққа айналдыратын «бинарлық ойлау» синдромы айтарлықтай кедергі келтіруде. Бұған дәлел ретінде, қоғамдағы «не хиджаб, не мини юбка» деген екіұшты пікірді алуға болады. Сарапшылар бұл құбылысты «бриколаж» деп сипаттайды. Оның көрінісі – радикализмді сынаған кез келген адамды, мейлі ол зайырлы азамат немесе дәстүрлі мұсылман болсын, бірден «исламофоб» немесе «тәңіршіл» деп айыптай салу үрдісі. Бұл ұлттық құндылықтар негізінде бірігуге мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде, осындай сыни ойлау мен терең түсініктің жоқтығы қоғам ішінде алауыздық тудырып, оны сыртқы идеологиялық манипуляцияларға одан сайын осал етеді.
Бұл текетірестен шығудың жалғыз жолы – заманауи, тұрақты және тарихи тамыры тереңде жатқан қазақ бірегейлігінің нақты моделін қалыптастырып, оны қоғамға кеңінен насихаттау. Мысал ретінде, сарапшылардың «секулярланған діндар» – яғни, білімді, отаншыл (Алаш идеяларынан нәр алған) және зайырлылық пен діни құндылықты үйлестіре алатын азамат моделін ұсынуын келтіруге болады. Бұл идея ұрпақ тәрбиесіндегі дәстүрлі отбасы моделінің маңыздылығымен тығыз байланысты. Себебі, «жеті атасын» біліп, тарихи тамырынан хабардар болып өскен бала – өз ата-бабасын жоққа шығаруды талап ететін жат идеологияларға оңайлықпен ере қоймайды. Сондықтан, біз ұлттық мұрамызды да, ілгерілеуді де қатар бағалайтын бірегейлікті саналы түрде қалыптастыру арқылы ғана өзімізді жоққа шығаруды көздейтін идеологияларға қарсы тұра алатын рухани қалқан қалыптастырамыз.
Қорыта айтқанда, қазақ қоғамындағы «дәстүр мен дін» дауы – сенім мен сенбеушіліктің емес, төл мәдениетіміз бен сырттан келген бөтен идеологиялардың арасындағы күрес. Бұл идеологиялар біздің мемлекеттілігімізге қауіп төндіреді, ал оған деген қоғамдық реакциямыз қарабайыр ойлау жүйесінің кесірінен әлсіреп отыр. Осы дағдарыстан шығудың кілті – ұлттық бірегейлікті қайта жаңғыртып, оны заманауи талаптармен үйлестіруде жатыр.
Біз киім үлгісіне қатысты жеңіл-желпі даулардан арылып, «біз кімбіз?» деген іргелі сұраққа жауап іздеуге көшуіміз керек. Сараптамалар көрсеткендей, мәселе біздің дінді ұстану немесе ұстанбауымызда емес, мәселе – біздің қазақ болып қалуымызда. Бұл – біздің қайталанбас мәдени болмысымызды сақтап қалу немесе жаһанданған, тарихи тамырынан ажыраған, бізге жат дін үлгісіне сіңіп кету арасындағы таңдау. Бұл таңдау бізден батылдықты, парасатты және ең бастысы – мызғымас ұлттық ерік-жігерді талап етеді.
Нұрсұлтан ҚАРАЖАН, Әлеуметтанушы
Бұл мақала Алматы қаласы Дін істері жөніндегі басқармасы ұйымдастырған байқауға қатысу мақсатында дайындалған
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!