Көктегі қозғалысты барлап көрдіңіз бе? Жұмыр жердегі тыныс-тіршілікпен таныспыз, ашық аспандағы әр сәт те айрықша екені ақиқат. Әйткенмен, әуеде қалықтаған ұшақтың да қиындығы бар екен. Бұл жөнінде әуе диспетчері Еркебұлан Әлібекұлымен әңгімелескен едік.
– Аспан әлемі кім-кімге де қызықты. Осы орайда әуе диспетчерінің қызметіне тоқталсаңыз…
– Әуе кеңістігінде 10 мыңнан аса ұшақ ұшып жатыр. Олардың бір-бірімен соқтығысып қалмауын қамтамасыз ету әуе диспетчерінің міндеті. Әрине бұған ғылым мен техника да көмектеседі. Ұшақты монитор арқылы бақылап, радиобайланыспен нұсқаулық береміз.
Елімізде білікті әрі тәжірибелі маман жетерлік. Соның ішінде ақтөбелік әуе диспетчерлерін айрықша атауға болады. Көрші елдерде орын алған жағдайға байланысты Ақтөбеде ұшатын ұшақ саны бірнеше есеге көбейді. Осылайша диспетчер бір сәтте 40-тан астам ұшақты басқарған. Егер әрқайсысында 150 адамнан болса, 6 мың жолаушының өміріне жауап беріп, қауіпсіздігін қамтамасыз еткен. Ұшақ бір орында тұрмайды, ылғи қозғалыста. Әртүрлі жылдамдықпен біреуі жоғары, енді бірі төмен ұшады. Бұдан бөлек ауа-райы әсер етіп, тосын жағдай да орын алуы ықтимал. Мұның бәрін қадағалап, алдын алуда әуе диспетчерлерінің маңызы зор.
– Кейде диспетчер мен ұшқыш арасындағы байланыс үзіліп кететіні рас. Соның салдарынан апат болған жағдай да аз емес. Әуе қозғалысын басқару қаншалықты қиын?
– Бұл мәселе әлемде де өзекті. Сондықтан байланыс жұмысына көп көңіл бөлінеді. Ұшақтағы және жердегі құрылғы, тіл мен сөз құрылымы тікелей әсер етеді. Ұшқышпен байланыс үзілгенде дабыл қағып, шулап кетпейміз. Байыпты шешім қабылдау қажет. Алдымен апаттық және қосымша құралдарды қолданамыз. Ұялы телефон немесе басқа лайнердегі ұшқыштар арқылы байланысамыз. Көптеген резервтік жүйе сол үшін қарастырылған.
Қуанышқа орай, байланыс үзілу жағдаяты сирек. Мәселе байланыс-та емес, диспетчер мен ұшқыш бір-бірінің тілін түсінуі қиын. Ұлт көп болғандықтан, тілі де, акценті де әртүрлі. Американдықтар тез әрі қысқартып сөйлейді. Сондықтан әуе саласында алмастыруға келмейтін, шатастыруға болмайтын тұрақты тіркестер бар. Соны назарға аламыз.
– Ұшақ істен шыққан жағдайда ұшқыштың импровизациясы қандай болуы мүмкін?
– Ұшақтың қанаты ең маңызды элементі болғандықтан, онсыз ұшу мүмкін емес. Мұндайда тіке жерге құлайды. Әрине істен шығудың себебі көп. Егер бір қозғалтқыш бұзылса, қалған қозғалтқышы арқылы жұмысын жалғастырады. Осындай сәтте ұшқыштың әрекеті ойлы, нақты болу тиіс. Жағдайды барлап, жақын маңда әуежай бар-жоғына көз жеткізіп, аман-есен қона алады. Бірде ұшақ түтіннің ортасынан өткенде екі қозғалтқыш та істен шыққан. Оның көмегінсіз-ақ ұшқыш 100 км-ге дейін жетіп, апатты болдырмаған.
– Ұшақ пен құстың қақтығысы жайында естідік. Алпауыт әуе транспортын талқандайтындай құста қандай күш бар?
– Кішкентай құс болғанымен 200-300 тонна салмақтағы ұшаққа айтарлықтай қауіп төндіреді. Бір-бірімен соқтығысудағы әлсіз тұсы қозғалтқышы. Құстар кейде жалғыз, кейде топ болып ұшады. Бірнеше құс қозғалтқыштың ішіне кіріп, тіпті 1-2 кг құс бөлшегін сындыруға қауқарлы. Терезені сындырып, ішке еніп, ұшқышты жаралаған оқиға да болған. Сондықтан әуежай маңынан құстарды үркітіп, ұшыруға амал қарастырады. Сонда да құтылу мүмкін емес. Бұл – заңдылық. Құстар ұшақтың ұшуына кедергі деп ойлаймыз. Десек те құстар табиғаттың бөлшегі, бөлек жаратылыс. Бұрыннан тіршілік етіп келеді. Ал әуе транспортын кейін ойлап таптық. Демек, ұшақ құстың қозғалысына бөгет болып жүр.
– Жылдамдық жайында айтсаңыз. Сіздің көзқараста көңілден шығар әуежай мен мықты ұшақ қандай?
– Ұшақтың жылдамдығы жөнінде белгілі санды айту қиын. Өйткені ол ұшақ типіне қатысты. Әскери ұшақ жылдамдығы 3-4 мың км/сағат болса, жолаушы тасымалдайтыны 200-250 км/сағат.
Өткен жылы Алматыда оқуда болдым. Сонда әлемдегі ең қауіпсіз әуежай Израильде екенін біліп, таңқалғаным рас. Қаншама қақтығыс, соғыс болатын мемлекет екені бәріне мәлім. Соған қарамастан Бен-Гурион әуежайы болған. Террорлық шабуылдың әсерінен адамға да, ұшаққа да зақым келмеген. Келеңсіздікті реттейтін жүйесі де орнықты.
Әлемдегі мықты ұшақ Ан-225 дер едім. 6 қозғалтқышы бар, 640 тоннаға дейін көтеретін украиналық ұшақ. Ан-225 «Мрия» украин тілінен аударғанда арман деген мағынаны білдіреді. Карантиннің кезінде әлемді шарлап, Алматыға да келген. Дәрі-дәрмек пен құрал-жабдық тасымалдаған. Украина мен Ресей арасындағы жағдай негізінде қазір ұшпайды.
Сұхбаттасқан
Замира ҚОНЫСЖАН
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!