фото: 5region.kz
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректеріне сәйкес, кейінгі он жылда балалар арасында семіздік пен диабет көрсеткіші 20%- ға өсті. Бұл – артық калория, майлар мен трансмайларды шектен тыс тұтынудың тікелей нәтижесі.
Фастфуд, қапталған чипс, қант және энергетикалық сусын, шоколад – осылардың барлығы балаларға «жылдам қуаныш» сыйлағанымен, ұзақ мерзімде денсаулыққа үлкен зиян келтіреді. Мұндай тағамдардың құрамында дәрумендер мен минералдар, ағзаға қажетті пайдалы заттар жоқ, есесіне артық қант пен тұз, жасанды бояғыш, консервант көп. Дүкен сөрелерінде самсап тұрған қаптамасы көз тартатын түрлі-түсті өнімдер бала үшін тартымды. Өйткені өндірушілер балалардың психологиясын жақсы зерттеп, өнімнің сыртқы көрінісіне ерекше мән береді. Ал олардың ағзаға тигізер әсері қандай?
Айта кететін тағы бір мәселе: балалардың зиянды тағамға деген әуестігін арттыруда медиаконтенттің ықпалы зор. Себебі қазір кез келген тағамды камера алдында тұтынып (мукбанг), желіге жүктеу өте танымал тренд. Ал тақырыбымызға арқау болған Қытай тіскебасары Дубай шоколады немесе шайн мускат секілді әлеуметтік желідегі «тәтті» жарнама арқылы кеңінен танылды.
«Латяо» туралы не білеміз?
Елімізде кейінгі уақытта танымал болған қытайлық латяо тіскебасары – зиянды деп танылған тағамдардың бірі. Әсіресе жасөспірімдер мен мектеп жасындағы балалар арасында сұранысқа ие. Дүкен сөрелерінде арзан бағада сатылатын бұл өнім ыстық бәліш секілді тез тарайды. Латяоның құрамына қарапайым соя өнімдері кіргенімен, оның негізгі құрамдас бөлігін – май, дәм күшейткіш және әртүрлі химиялық қоспа қамтиды. Латяо – жоғары калориялы, ащы әрі майлы тағамдар қатарына жатады, сондықтан балалардың асқорыту жүйесіне кері әсерін тигізеді.
Латяоның шығу тарихы Қытайдың Хубэй провинциясына тиесілі. Алғашында бұл тағам қарапайым жұмысшылардың тез әрі қолжетімді тағамы ретінде танылған. Атап өткеніміздей, ол соядан немесе бұршақтан жасалған. Уақыт өте келе латяоның құрамы өзгеріске ұшырап, бүгін оның негізгі компоненттеріне ащы бұрыш, сарымсақ, май, қант және түрлі химиялық консерванттар қосылды. Оның құрамында бас ауруын, ісінуді, жүрек айнуын және әлсіздік тудыруы мүмкін дәм күшейткіш – глутамат натрия бар.
Ауырмайтын жол ізде…
Медицина мамандары латяоны жиі тұтынудан зардап шегуге болатындығын айтып-ақ келеді. 2019 жылы Қытайдың өзінде латяо бірнеше рет үлкен дауға қалды. Өндіріс орындарында санитарлық талаптардың сақталмауы, сапасыз майлардың пайдаланылуы, тіпті улы химиялық қоспалардың кездесуі бұл тағамның денсаулыққа зиян екенін дәлелдеді. Бірақ бұл өнімнің арзан әрі тәуелділік тудыратын қасиеті оны кең таралуына себепкер болды. Ал көтерілген дауға қатысты мәселе жабулы қазан күйі қалды. Өкініштісі, бұл іске ешкім үңілмеген де секілді.
Ел арасында өткен жылдан бері таныс бұл өнімнен 2023 жылдан бастап улану жағдайы тіркеліп, күні бүгінге дейін мұндай оқиғалар, өкінішке қарай, жалғасып келеді. Себебі балалар сабақ арасында немесе үйге келе жатып, тез қарын тойдыратын, бірақ мүлде пайдалы емес тағамдарды тұтынуды әдетке айналдырған. Мәселен, 2025 жылдың ақпан айында Ақтөбе қаласының мектеп оқушылары жаппай уланып қалған. Оқушылардың айтуынша, оқу орнының жанындағы дүкенде сатылатын бұл тіскебасардың дәмі алғашында біртүрлі болып көрінгенімен, кейіннен тәуелділікке әкеле жаздаған. Латяоны микроскоп арқылы тамашалау үшін де біраз шыдам керек секілді. Себебі аппараттың көмегімен бұл өнімге «жақыннан» үңіліп көрген мамандар бірнеше кадрды ұсынды. Алайда бұл сұмдықты көрмеген дұрыс па деп қаласың…
– Тамақтан уланудың негізгі белгілерін атап өту керек, клиникалық көріністердің ерекшеліктері көптеген жағдайларға – микробтың немесе токсиннің түріне, қабылданған тағамның мөлшеріне, ағзаның күйіне және басқаларға байланысты. Алайда уланудың бірқатар типтік белгілері ерекшеленеді – бұл дене температурасының жоғарылауы (37-37,5-тен 39-400С дейін), тәбеттің төмендеуі, әлсіздік, жүрек айну және құсу, іштің кебуі және нәжістің бұзылуы, қысылу сипатындағы ауырсыну, суық тер, – деп түсіндірді уланудың белгілерін БҚО санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті.
Тамақтану саласының мамандары латяоны денсаулыққа аса қауіпті өнімдердің қатарына жатқызады. Олардың айтуынша, бұл тағам асқазан мен ішекке ауыр салмақ түсіреді, бауыр мен бүйрекке зиян, мидың жұмысын баяулатады, тәуелділік тудырып, иммунитеттің әлсіреуіне әкеліп соғады.
Ата-ана нені білуі тиіс?
«Ауру – астан» деген даналықтың мағынасы уақыт өткен сайын өзекті екенін байқаймыз. Баланың болашағы үшін оның тұтынатын тағамына көңіл бөлу ата-ананың тікелей міндеті. Көп жағдайда үлкендер «бала өзі біледі, жегісі келсе, жесін» деп еркіндік береді. Бірақ баланың таңдауын қалыптастыратын да – ата-ана, отбасы және қоршаған орта. Егер үйде пайдалы тағамдар жиі әзірленсе, ата-ана дұрыс тамақтану мәдениетін көрсетсе, бала да соған бейімделеді.
Ең әуелі өзіңізге сұрақ қойып көріңізші. Сіз қандай тағамды тұтынасыз? Үйде қандай тамақ жиі әзірленеді? Баланың рационындағы тағамдар қаншалықты құнарлы? Мінекей, осы сауалдарға нақты жауап таба білген кезде, сіз баланың тамақтану әдетінің қайдан қалыптасатынын түсінесіз. Үйдегі дастарқанда майлы, қуырылған тағамдар жиі әзірленсе, бала соған үйренеді. Егер газдалған сусын мен фастфуд дастарқаннан үзілмесе, бала оған тәуелді болады. Ал егер ата-ана табиғи, үй тағамдарын таңдап, дұрыс ас мәзірін ұстанса, бала да соны әдетке айналдырады.
Сондықтан мәселенің түп-тамыры дүкендегі өнімде емес, баланың ас үйде көргенінде жатыр. Балаңыздың рационын реттеу үшін, ең алдымен отбасындағы тамақтану мәдениетін өзгерту қажет.
Неден сақтану керек? Балалардың тамақтануындағы ең қауіпті фактордың бірі – шамадан тыс қант пен тұзды пайдалану. Дәрігерлердің айтуынша, қант мөлшері жоғары сусындар мен тәттілер баланың ағзасына ауыртпалық түсіреді, ал шамадан тыс тұз қан қысымының жоғарылауына әкелуі мүмкін. Сонымен қатар химиялық қоспалары көп фастфуд өнімдері мен жартылай фабрикаттардан аулақ болған жөн.
Тағы бір назар аударатын жайт – тағамның сапасы мен қауіпсіздігі. Кейбір өнімдер дұрыс сақталмағандықтан немесе сапасыз шикізаттан жасалғандықтан, тамақтан улануға себеп болуы мүмкін. Сондықтан әрбір ата-ана баласының не жеп жүргенін жіті бақылап, тамақ таңдауға жауапкершілікпен қарауы керек. Атап өткен латяоның құрамында түрлі қоспа бар. Олардың кейбірі діни тұрғыдан тұтынуға рұқсат етілген-етілмегенін анықтау үшін құрамын мұқият тексеру қажет. Балаға ұсынбас бұрын, оның құрамындағы барлық ингредиенттің қауіпсіздігі мен рұқсат етілгендігіне көз жеткізген жөн. Дұрыс тамақтану мәдениетін қалыптастыру, зиянды тағамдардан шектеу, пайдалы тағамдарға бет бұру – бұл балалардың денсаулығы мен өмір сапасын жақсартуға көмектесетін қадам. Әсіресе латяо секілді өнімнен сақтану, оларды күнделікті рационнан алып тастау арқылы баланың ұзақ мерзімді денсаулығын қамтамасыз етуге болады.
Баланың денсаулығы – ұлт байлығы. Сондықтан әрбір ата-ана балаға пайдалы тамақтану әдеттерін үйретуге міндетті. Осы бағытта оқу орындары мен қоғамдық әрбір ұйымның да рөлі ерекше. Баланы салауатты өмір салтын ұстануға, жеміс-жидектерді көп тұтынуға, сондай-ақ құнарлы тағам жеуге дағдыландыру керек. Ұжымдық күш-жігер арқылы ғана біз зиянды өнімдерге тәуелділікті жойып, салауатты өмір салтын қалыптастыра аламыз. Ұрпақтың дені сау болсын десек, табиғи, пайдалы тағамға басымдық берейік!
Нұршат НЫШАНОВА
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!