Сыбайлас жемқорлық жай ғана заң бұзушылық емес, қоғамның дамуын тежейтін көрінбейтін тежегіш. Ол шешімдердің сапасын нашарлатады, бюджет қаржысының тиімді жұмсалуына кедергі келтіреді. Ал ең бастысы ‒ азаматтың мемлекетке деген сенімін әлсіретеді. Көпшілік бұл кеселмен күресті жазаны күшейтумен байланыстырады. Алайда әлемдік тәжірибе көрсеткендей, тұрақты нәтиже беретін жол ‒ алдын алу. Мысалы басқару сапасын арттыру, процестерді түсінікті ету, ақпаратты ашық жариялау және азаматпен қарым-қатынасты барынша мөлдір жүргізу.
Алдын алу мәдениеті әуелі «Қызмет алғысы келген адам бұған қалай жетеді?» деген қарапайым сұрақтан басталады. Егер жолы түсініксіз, талабы көп, құжат сансыз болса, бейресми «жеделдету» ұсыныстарына сұраныс қайдан туатынын болжау қиын емес. Демек, өзгертудің алғашқы бағыты ‒ қызмет алуды жеңілдету. Қажетсіз құжаттарды қысқарту, бірдей жағдайға бірдей ереже қолдану, шешім қабылдауда субъективтілікті азайту секілді қадамдар азаматқа да, қызметкерге де айқындық береді. Мұндай ортада «анық-қанығын білу үшін таныс іздеу» қажеттілігі табиғи түрде сейіледі.
Ашықтық ‒ алдын алудың негізгі тірегі. Қызмет көрсету мерзімі, талаптар, конкурстардың нәтижелері, жасалған шарттар мен олардың өзгерістері түсінікті тілде жарияланса, көлеңкелі келісімдерге орын қалмайды. Ашық дерек дегеніміз күрделі кестелер ғана емес. Бұл ‒ оқырманға түсінікті форматтағы мәлімет. Мысалы кім, қашан, нені, қандай негізбен шешті, қанша қаражат бөлінді, қандай жеткізуші жұмыс атқарды. Ашықтық сенім тудырады, сенім болғанда қысқа жол іздейтіндер де азаяды.
Бүгінде цифрлық шешімдер алдын алуды күнделікті әдетке айналдыруға мүмкіндік береді. Өтініш беру, қарау, шешім шығару, нәтижені алу және шағымдану кезеңдерінің барлығы онлайн жүрсе, бейресми байланыс орнату ықтималдығы азаяды. Жүйеде жасалған әр әрекет автоматты түрде тіркеліп отырса, кейін күмәнді жағдайларды тексеру де жеңілдейді. Дегенмен технологияның өзі сиқыр емес. Яғни ереже нақты бекітілмей, жауапкершілік пен бақылау айқындалмай, бағдарламадан жалғыз өзі ғажайып күту ‒ қате үміт. Цифрландыру қағаздағы тәртіпті күшейтетін құрал болғанда ғана нәтижесін береді.
Сатып алу саласы да ерекше назарды қажет ететін бағыт. Әділ бәсекеге жол ашу үшін техникалық сипаттамалар алдын ала жарияланып, бағалау өлшемшарттары түсінікті болуы шарт. Сырт көзбен тәуелсіз шолу да маңызды: бір жеткізушіге шамадан тыс шоғырлану, бағаның қисынсыз ауытқуы, бірдей қателері бар өтінімдер секілді белгілер сызат түсіретін тәжірибелерді ерте анықтауға көмектеседі. Шарттардың, хаттамалардың және орындалу актілерінің ашық реестрде сақталуы да қоғамға бақылаушы рөлін тиімді атқаруға мүмкіндік береді.
Мүдделер қақтығысын басқару ‒ мәдениет пен рәсімнің бірлігі. Қызметкер жеке мүддесі қызметтік шешімге әсер ететін жағдайда алдын ала ескертіп, ол шешімнен шеттетілуі тиіс. Сыйлық пен қонақжайлыққа қатысты нақты шектер жазылып, тіркеу журналы жүргізілгені жөн. Бұл қағидалар тек құжатта қалмай, күнделікті мінез-құлыққа айналуы үшін басшылықтың жеке үлгісі шешуші рөл ойнайды. «Үстел үстіндегі» сөз ғана емес, нақты кадрлық шешім, әділ марапат және бұзушылыққа жедел реакция ‒ұйымның адалдыққа шын ұмтылысын көрсететін көрсеткіш.
Алдын алудың тағы бір маңызды кезеңі ‒ азаматтың даусын есту. Аноним түрде хабарлауға мүмкіндік беретін арналар сенімді жұмыс істемесе, көптеген жағдайлар тасада қалады. Хабарлаған адамды қысымнан қорғаудың нақты тәртібі, әр өтініш бойынша уақытылы кері байланыс өз кезегінде «айтсаң, тыңдайды» деген сенім қалыптастырады. Ішкі аудит пен комплаенс бөлімдері тек «айыптау құрылымы» емес, қызметкерлер мен азаматтарға кеңес беретін, этикалық дилеммаларға бағыт-бағдар ұсынатын серіктеске айналса, алдын алу табиғи қалпына келеді.
Көпшілікке түсінікті мысал. Рұқсат алу жолында талап артық, мерзім ұзақ, түсіндірме аз болса, бейресми «көмекке» жол ашылады. Ал процесті картаға түсіріп, артық құжаттарды қысқарту, онлайн өтініш пен автоматты тексерулерді енгізу, маңызды құжаттарды екі адамның қарауына беру секілді қарапайым әрекеттердің өзі мерзімді қысқартып, ашықтықты арттырады. Сонда заңды жолдың өзі тиімді әрі жылдам бола бастайды.
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу ‒ ұзақ тынысты жұмыс. Бұл тек заң ғана емес, процесс, технология, дерек және мәдениеттің бірге жұмыс істеуі. Ашықтық күшейіп, адам факторының ықпалы азайып, әр шешімнің ізі сақталган жағдайда тәуекел төмендейді. Қоғам үшін бұл ‒ әділ әрі сапалы қызмет, мемлекет үшін ‒ сенім мен тиімділіктің артуы. Адалдыққа апарар жол кез келген мекемеде бүгін басталу керек. Түсінікті ереже, ашық ақпарат, әділ процесс пен азаматқа құрмет, міне, нақты өзгерістің төрт қадамы.
С. Айтбаев,
Қызылорда бөлімшелік көліктегі санитариялық-эпидемиологиялық бақылау
басқармасының басшысы
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!