Қылмыскерлердің ойлап тапқан тұзақтарыжаңа тенденцияларға сәйкес өзгеріп отырады, бірақ олардан қорғану әдістері бірдей. Fingramota.kz олардың кейбірін мысалдар арқылықарастырады.
Вишинг және дауыстық боттар
Телефон арқылы жасалатын алаяқтық, әлеуметтік инженерия элементтерімен бірге, вишинг деп аталады және ең кең таралған алаяқтықтүрлерінің бірі болып табылады. Алаяқтар өздерінбанктердің, полицияның, ҰҚК-ның, коммуналдыққызметтердің немесе басқа да беделді мекемелердіңқызметкерлері ретінде таныстыруы мүмкін. Мысалы, Алматыда соңғы уақытта қылмыскерлер«АлматыЭнергосбыт» ЖШС немесе «АО Алатау Жарық Компаниясы» (АЖК) қызметкерлері болыпшығып, электр есептегіштерін ауыстыру дегенсылтаумен SMS-код сұрайды.
Сонымен қатар, вишинг схемаларында алаяқтаржиі дауыстық боттарды пайдаланады, олар арқылыжалған сауалнамалар мен лотереялар өткізіп, қазақстандықтардан құпия ақпарат сұрайды.
«Жақында болған жағдай: Алаяқ біралматылықты 80 млн теңге аударуға сендірген. Олөз басшысының қиын жағдайға тап болғанынайтып, оны қоңырау шалмай, дауыс хабарламасынтыңдауға шақырған SMS алған. ХабарламадаҰҚК-дан қоңырау шалатынын және барлықталаптарды орындау керектігі айтылған. Қылмыскерлер заң қызметкерлері болып өзінтаныстырып, жалған құжаттарды көрсетіп, жәбірленушіні барлық нұсқауларды орындауғамәжбүрлеген. Кейінірек басшы WhatsApp арқылыбайланысқа түсіп, қылмыскерлер оның атынанхабарламалар жіберіп, дауысы мен тұлғасынжасанды интеллектпен жасырғаны анықталды», – Stop-Piramida.kz жобасының жетекшісі НұркенШардарбеков айтып берді.
Жалған заңгерлер мен брокерлер
Әртүрлі алаяқтық схемалар нәтижесіндеақшасын жоғалтқан азаматтар жалған заңгерлерменбетпе-бет келуі мүмкін. Бұл алаяқтар әлеуметтікжелілерде белсенді әрекет етеді, интернеттежарнамалар орналастырады. Олар адамдардыңэмоциялық әлсіздігін пайдаланып, ақшасынанайырылғандардың стресстік күйінде көмек ұсынуғатырысады. Мұндай күйде көптеген адамдар көмекұсынған кез келген адамға сенуге дайын болады.
Нұркен Шардарбеков өзінің тәжірибесіненмысал келтірді. Карағандының тұрғыны жалғанброкерлерге 2 миллион теңге жіберген. Алаяқтардан зардап шегіп, ақшасының қолдыболғанын түсінген әйел оларды қайтарудыңжолдарын іздей бастайды. Интернетте олхалықаралық заңдық компанияның жарнамасынатап болды, олар ақшаны 1-2 күнде қайтаруғакепілдік беретінін мәлімдеген. Зардап шеккен адамоларға Instagram арқылы хабарласып, оларWhatsApp арқылы байланыс нөмірін берген. Оларғажеке мәліметтерін сұраған: жеке куәлік, есепшотының нөмірі, инвестиция сомасы, чектер мен квитанциялар. Келесі күні жалған заңгерлер оныңаударымын бақылап, ақшаның Лондон биржасындаекенін айтып, арест салғанын хабарлады. Бірақақшаны шығару үшін олар қызметтері үшін 10-15% төлеуді талап етті, бұл Ұлыбритания заңнамасынасәйкес. Қыз сеніп, қажетті соманы аударды. Кейіналаяқтар оған ақшаның шығарығанын, бірақ оны алу үшін халықаралық инкассаторлық қызметтіпайдалану қажет екенін айтып, ағылшын тіліндежасалған жалған құжатты жіберді.
«Құжат фотошопта жасалған, онда сомасы мен оның жеке ИИН-і көрсетілген. Әйел қайтаданалаяқтарға ұрынып, өз ақшасын «тасымалдау» үшін қосымша ақша жіберді. Соңында ол жалғанброкерлерге 2 миллион теңге және жалғанзаңгерлерге тағы 1 миллион теңге жоғалтты», – дедіНұркен Шардарбеков.
SIM-картаның мерзімі аяқталуы
Тағы бір кең тараған алаяқтық түрі — SIM-картаның мерзімінің аяқталғаны туралыхабарламалар. «Сізді ұялы байланыс операторы мазалайды. Сіздің SIM-картыңыздың мерзіміаяқталады. Егер ештеңе істемесеңіз, нөміріңізбұғатталады. Қызметті ұзартқыңыз келе ме?» – алаяқтар осылайша азаматтарды телефон арқылынемесе мессенджерлер арқылы алдайды.
Егер адам әңгіме жалғастырса, олар SMS-кодтыжәне басқа да жеке мәліметтерді сұрайды. Осы ақпаратты пайдаланып, олар банк шотын бұзуынемесе жалған несие рәсімдеуі мүмкін. Алаяқтарекі схема бойынша әрекет етеді: олар виртуалдыSIM-карта жасай алады немесе қоңыраулар мен SMS-хабарламаларды басқа нөмірге қайта бағыттауқызметін қосады. Осылайша олар өзқұрбыларының онлайн-банкингіне қол жеткізеді.
«SIM-карталармен алаяқтық — бұл нағыз қауіп, әсіресе егде адамдар үшін, және көптеген тіркелгенжағдайлар бар. Мысалы, осы жылдың көктеміндеалаяқтар Екібастұздың 60 жастағы тұрғынынанбанк қосымшасының жеке кабинеті үшін кірукодын алған. Олар жоғарыда сипатталған схема бойынша әрекет етіп, оған шамамен 3 миллион теңге көлемінде несие рәсімдеген. Сондықтанешқашан жеке мәліметтеріңізді басқаларғабермеңіз», – деп ескертті Нұркен Шардарбеков.
Алаяқтықтың көп оқиғалары адамның өзқорғанысында сенімді болғанымен басталады, ал кейін алданады. Бұл неге олай болады? Себеп адамның психологиясында. Қысым, қауіп-қатернемесе күйзеліс жағдайында кейбір адамдар«қатал» реакциясын таңдайды, ал алаяқтар мұныпайдаланады. Есіңізде болсын, ешкім алдауданқорғалмаған, және алаяқтар адамдардың әлсіз жәнеосал жерлерін оңай табады.
Онлайн-алаяқтардан қалай қорғануғаболады
Әрқашан бөтен адамдарға жеке мәліметтердібермеңіз: құпия сөздер, ПИН-кодтар, CVV/CVC-кодтар мен карталардың жарамдылық мерзімі, ЭЦП, ИИН және басқа да жеке деректер.
Ұялы операторлар немесе қолданбалар арқылыжасырын нөмірлерден қоңыраулар қабылдаудыөшіріңіз (тек Google Play мен App Storeдүкендерінен жүктеңіз және пікірлерді оқыңыз).
Егер банк қызметкерлері немесе полицияданкелгендей болып, қорқытатын немесе ақша туралыайтатын болса, олармен сөйлеспеңіз және олардыңнұсқауларын орындамаңыз.
Телефон нөміріңізді әлеуметтік желілерде жәнефорумдарда жарияламаңыз. Банк операцияларыүшін тек хабарламалар мен қоңыраулар үшінпайдаланылмайтын нөмірді қолданған дұрыс.
Хабарламалар арқылы ақша сұрағандостарыңыз бен жақындарыңызға қайта қоңыраушалыңыз — мүмкін, олардың аккаунттарыбұзылған.
Бейтаныс адамдардан келген хабарламалардағыгиперсілтемелерге баспаңыз, тіпті олартаныстарыңыздан келсе де.
Барлық құрылғыларда операциялық жүйелермен антивирустарды үнемі жаңартып отырыңыз — телефондардан бастап компьютерлерге дейін.
Сатып алу кезінде тек ресми сайттардыпайдаланыңыз және олардың мекенжайларынарнайы қызметтер арқылы тексеріңіз.
Интернет-дүкендер үшін виртуалды картаныалыңыз, оны аз сомаға толтырып қойыңыз.
Сауалнамалар, лотереялар мен конкурстаркезінде өз құпия мәліметтеріңізді бермеңіз.
Банктік қосымшалар, пошта және интернет-дүкендер үшін бірдей пароль қолданбаңыз — оны күрделі етіңіз.
Маңызды құжаттарды мессенджерлер арқылытіпті жақындарыңызға да жібермеңіз.
«Банк несиелерінен, микрокредиттерден еріктібас тарту» қызметін тапсырыс беру кезінде оны тек өзіңіз e-gov.kz сайтында немесе e-gov mobileқосымшасында жасаңыз.
Осы қарапайым кеңестерді орындасаңыз, қажетсіз қобалжулар мен қаржылық шығындарданаулақ бола аласыз. Егер қате жасаған болуыңызмүмкін деп күмәндансаңыз, сабыр сақтап, бірденбанкке және полицияға хабарласыңыз. «Көмекшілерге» сенбеңіз, өйткені олар жағдайдыодан әрі ушықтырыуы мүмкін.
Өзіңізді, ақшаңызды қорғаңыз жәнеFingramota.kz-пен қаржылық сауаттылықтыарттырыңыз!
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!