Арал теңізі – табиғат пен адамның байланысын бейнелейтін ерекше феномен. Тарих қойнауында терең сыр жасырып жатқан бұл аймақ өткен дәуірден қалған рухани және табиғи мұралардың куәгері болып табылады. Алайда, теңіздің қазіргі күйі – экологиялық трагедия ғана емес, оның терең, айшықталмаған астарын зерттеу қажет екенін еске салады.
Арал теңізінің маңайы ежелден-ақ адамзат үшін киелі мекен болған. Бұл аймақты ежелгі заманда сақ, массагет, қаңлы сынды тайпалар қоныстанған. Олар суы мол теңізді тіршілік көзі ретінде пайдаланған. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде аймақта ежелгі өркениеттердің іздері, теңіз маңайындағы сауда жолдары анықталды. Бірақ Арал маңындағы тарихи мұралардың кейбірі әлі де толық зерттелмей келеді.
Арал маңының ерекше бір құпиясы – Көне Жібек жолының бойындағы елді мекендердің осы аймақта шоғырлануы. Олар теңіз арқылы сауда жасап, бай мәдени мұра қалдырған. Бұл өлке тек табиғи байлығымен ғана емес, адамзат өркениетінің дамуында атқарған рөлімен де ерекшеленеді.
Арал теңізі ХХ ғасырдың ортасына дейін әлемдегі төртінші ірі көл саналып келген. Оның тартылуына басты себеп – адам қолымен салынған ирригациялық жүйелер. Суармалы егіншілік мақсатында пайдаланылған Сырдария мен Әмудария өзендерінің арнасын бұру Аралдың тағдырына тікелей ықпал етті. Бірақ бұл процеске тек индустриалды даму кінәлі ме? Кейбір ғалымдардың пікірінше, Аралдың кеуіп кетуі – тек табиғи емес, сонымен қатар климаттық циклдармен де байланысты. Аймақта соңғы жүзжылдықта климаттың өзгеруі байқалды. Табиғи процестер мен адам әрекетінің ұштасуы – теңіздің қазіргі ахуалының түпкі себебі.
Арал тек табиғи нысан ғана емес, қазақ халқының рухани құндылығы ретінде ерекше маңызға ие. Бұл аймақты мекендеген балықшылар қауымы теңізді «өмір өзені» деп атап, оның әр толқынын қадірлеген. Теңіздің тартылуы олардың өмір сүру салтын күрт өзгертіп, күнделікті тіршілігіне үлкен соққы болды.
Соған қарамастан, жергілікті халық теңіздің қалпына келуі үшін күресін тоқтатқан жоқ. Бүгінде Кіші Аралды қайта толтыру бағытындағы жобалар үміт сыйлап отыр. Бұл тек табиғи экожүйенің емес, жергілікті халықтың өмірге деген сенімінің қайта жаңғыруына ықпал етуде.
Арал теңізінің толық құпиялары әлі де ашылмаған. Бұл аймақтың табиғи, тарихи, мәдени және әлеуметтік қырларын зерттеу тек ғылыми қауымдастық үшін ғана емес, бүкіл адамзат үшін маңызды. Оның шындығын ашу бізге табиғат пен адам әрекеттерінің өзара ықпалын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Қорытындылай келе, Аралдың тартылған суы терең сыр шертеді. Оның тарихы, қасіреті және рухани мәні бізді жауапты әрекет жасауға шақырады. Болашақ ұрпақ үшін Аралды қорғау – бұл тек экологиялық қадам емес, рухани мұраға адалдықтың символы болуы керек.
Нұрислам БАХТИЯР
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!