Sn.kz. 2025 жылғы 25 желтоқсаннан бастап Қазақстандағы екі ірі ұялы байланыс операторы – Beeline және Tele2/Altel – өз тарифтік жоспарларын қымбаттатуды бастайтынын хабарлады. Бұл жаңалық қарапайым халықтың наразылығын туғызды. Соңғы жылдарда байланыс қызметінің бағасы үздіксіз өсіп келеді, алайда сапасы көбінің көңілінен шықпайды. Енді Жаңа жыл қарсаңында ұялы тарифтердің тағы шарықтауы жұртты алаңдатып отыр. Осы ретте Антимонополия комитеті (бәсекелестікті қорғау агенттігі) неге үнсіз, неге шара қолданбайды деген заңды сұрақ туады. Мақалада ұялы байланыс нарығындағы бәсеке деңгейі, тариф қымбаттатудың себептері мен олардың негізділігі, сондай-ақ монополияға қарсы реттеушінің рөлі талданады.
Операторлардың ресми мәлімдемесіне сүйенсек, тариф бағасын көтеруге бірнеше фактор түрткі болған. Beeline және Tele2 компаниялары абоненттік төлемді өсіру «мәжбүрлі шара» екенін алға тартып отыр. Негізгі айтқан себептері мыналар:
- Желіні жаңғырту қажеттігі – 4G/5G технологияларын енгізіп, инфрақұрылымды дамыту үшін қосымша инвестиция керек, оның шығыны тариф өсімі арқылы өтелмек.
- Желіні ұстап тұру шығындарының артуы – электр энергиясы, жабдықтарды күтіп-ұстау, жөндеу сияқты операциондық шығындар көбейген.
- Сұраныс пен жүктеменің артуы – мобильді интернет трафигі жыл сайын еселеп өсуде, сапаны сақтау үшін қосымша базалық станциялар салу керек.
- Салық заңнамасындағы өзгерістер – 2026 жылдан бастап қосылған құн салығы (ҚҚС) ставкасының көтерілуі жоспарланған, бұл операторлардың шығынын көбейтеді. Мысалы, Beeline компаниясы 2026 жылы ҚҚС өсімі телеком саласына 35-40 млрд теңге қосымша салмақ түсіретінін айтқан. Сондықтан бағаны 15-20% арттырып, кейін бір жыл тұрақты ұстауға уәде беріп отыр.
Операторлардың айтуынша, алғашқы баға өзгерістері 25 желтоқсаннан күшіне енеді, ал кейбір архивтік ескі тарифтер бойынша қымбаттау 2026 жылғы 15 қаңтарда жүргізілмек. Алдын ала ақпаратқа қарағанда, Tele2 орта есеппен айына 1000 теңгедей қосуды жоспарласа (мысалы, қазіргі 5490 теңге тариф 6490 болады дегендей), Beeline қолданыстағы кей тарифтердің ақысын 30%-ға жуық өсірмек – мәселен, қазіргі 8490 теңгелік пакет 11249 теңгеге дейін қымбаттауы мүмкін. Бұдан бөлек, кейбір тарифтерді ребрендинг жасап, жаңа атаумен жаңартып ұсынбақ.
Әрине, компаниялар түсіндіруінше, осының бәрі желі сапасын жақсарту, тұрақты қызмет көрсету үшін қажет қадам. Beeline Қазақстанның бас директоры Евгений Настрадин тарифтердің 2024 жылы өзгеріссіз қалғанын, бірақ 2026 жылдан бастап ҚҚС 12%-дан жоғарылауы салдарынан келер жылы 15-20% өсім болатынын және сол арқылы 2026 бойы баға ұстап тұруға тырысатындарын мәлімдеді. Tele2/Altel басшылығы да желі дамуын қаржыландыру үшін тариф өсіру орынды деп сендіреді.
Алайда жұртшылық пен сарапшылар бұл себептерге күмәнмен қарап отыр. Қазақстандағы телеком нарығы соңғы жылдары айтарлықтай монополияланған, бәсеке шектеулі. Үш ірі оператор – Kcell, Beeline және Tele2 – нарықты бөліп алған, ұсақ балама бәсекелес жоқтың қасы (виртуалды операторлар да енбеген). Мұндай жағдайда компаниялардың «бір мезгілде» бағаларын көтеруі еркін бәсеке емес, ұйымдасқан үйлесімді әрекет әсерін береді. Расында, көрші нарықтарда мұндай жағдай туындаса, реттеушілер дереу тергеп, компаниялар түсініктеме беруге шақырылады.
Қазақстан телекоммуникация нарығында монополия элементтері бұрыннан бар. Kcell және Tele2/Altel компанияларының негізгі иесі көп жылдар бойы мемлекеттік «Қазақтелеком» болды (ол «Кселл» акционерлік қоғамының 51% сатып алған, сондай-ақ Tele2 операторының Altel-мен бірігуі арқылы бақылауды қолында ұстаған). Бұл екі оператордың бір қолға шоғырлануы бәсекеге қарсы әрекет деп танылып, 2018-2020 жылдары қоғамда қатты сынға ұшырады. Соның әсері ма, биыл Tele2/Altel операторы мемлекет тарапынан Катар инвесторына сатылды – 2025 жылдың қаңтарында «Қазақтелеком» Tele2/Altel-дегі өз үлесін Power International Holding компаниясына ~$1,1 млрд-қа өткізді. Бұл қадам формальды түрде мобильді байланыс сегментінде мемлекеттік монополияны азайтуға бағытталғандай еді. Алайда жаңа инвесторға жасалған кейбір келісімдер бәсекелестікті одан әрі қиындатуы мүмкін. BES.media дерегінше, Қазақстан мен Катар арасындағы инвестициялық келісімде «Altel/Tele2 компаниясын тариф өсірсе де тексеруге тыйым салатын» шарт бар көрінеді. Егер бұл рас болса, Tele2/Altel қазіргі қымбаттатуды Антимонополия агенттігі тарапынан кедергісіз іске асыра алады деген сөз, себебі келісім шарттары оны белгілі бір уақыт қорғайды. Мұндай тармақ қоғамда түсініспеушілік туғызуда – шетелдік инвестор тарту үшін билік монополияға қарсы құралдарынан өзі бас тартты ма деген күдік бар.
Үшінші оператор – Beeline Қазақстан – жеке меншік компания, голландиялық VEON холдингінің бөлігі (25%-ы қазақстандық инвестор Болат Өтемұратовқа тиесілі екені айтылып жүр). Нарықтың шамамен 40%-ын иеленген бұл оператор да баға белгілеуде айтарлықтай үстемдікке ие. Kcell операторының 51% акциясын мемлекет (Самұрық-Қазына қоры) иеленетіндіктен, оның мүддесі коммерциялық пайдамен қатар мемлекеттік саясатпен де ұштасады. Осындай құрылымдар бәсеке деңгейін төмендетіп, өзара «ымыралы» әрекетке жақын жағдай қалыптастырған. Соның нәтижесі – ұялы байланыс тарифтері соңғы екі жылда еселеп өсті. 2023 жылдың басында да операторлар бағаларын көтерген, тіпті кей танымал пакеттердің құны екі есе артқаны байқалды. Мәселен, 2023 жылы желтоқсанда антимонополия органы үш операторға бірден ескерту жасаған. Сол кезде олар желтоқсаннан тариф өсіретінін хабарлап еді. Агенттік операторлардың 2024 жылғы тарифтік өзгерістерінде монополиялық баға келісімінің белгілерін анықтағанын мәлімдеп, компаниялардың нарықтағы үлесін, әрекеттерінің сәйкестендірілуін талдап, тергеп жатқанын хабарлаған. Бірақ, өкінішке қарай, ол тергеудің нақты қорытындысы әлі шыққан жоқ – соттарда ұзаққа созылғаны туралы ақпарат бар.
Монополияға қарсы агенттік 2024 жылдың соңында Kcell, Beeline, Tele2 компанияларын негізсіз үйлесімді баға өсіруі мүмкін деп ресми ескерткен болатын. Оған қарамастан, 2025 жылдың басында байланыс тарифтері тағы өсті – әлеуметтік желілерде қаңтар-ақпанда көптеген қолданушылар өз тарифінің қымбаттағанын, орта есеппен ай сайынғы төлем 3000 теңгеден 6000 теңгеге көтерілгенін жазды. Яғни жыл ішінде екі есеге жуық өсім болған! Бұл инфляция деңгейінен әлдеқайда жоғары. Тұтынушылардың ашуын тудырған осы жағдайға байланысты агенттік 2025 мамырында тағы да тексеріс бастауға мәжбүр болғанын мәлімдеді. Демек, ұялы байланыс нарығындағы бәсекенің әлсіздігі операторларға бағамен ойнауға мүмкіндік беріп отыр, ал реттеушінің ықпалы нәтижесіз немесе баяу.
Қазақстанның Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі (Антимонополия комитеті) заң бойынша нарықта үстемдік етуші компаниялардың бағаларды негізсіз көтеруіне қарсы шара қолдануға міндетті. Егер операторлардың әрекетінде картельдік сөз байласу немесе монополиялық баға қысымы белгілері болса, агенттік тергеу ашып, айыппұл салу, бағаны төмендету жөнінде нұсқама беру сияқты құзіреттерге ие. Өткен жылы агенттік дәл осындай күдікпен ұялы операторларға қатысты тергеу бастағанын, тіпті кейбіріне сот арқылы айыппұл салуға ұйғарым шыққанын хабарлаған. Алайда операторлар сот шешіміне жоғары тұрған соттарға шағымданып, істі созып келеді. Мысалы, Kcell бойынша алғашқы инстанциядағы шешімді Жоғарғы сот қайта қарауға жібергені айтылды. Осы процесс толық шешілмей жатып, міне, компаниялар жаңа жыл қарсаңында тағы тариф көтеруді жариялады.
Қазір қарапайым халық «Антимонополия қайда қарады?» деп сұрауда. Агенттік неге үнсіз? Мүмкін, формальды түрде операторлар заңды бұзбағанын дәлелдеп бағуға тырысатын болар – өйткені олар бағаны өсіруді ашық хабарлап, негіздеме ұсынып отыр (салық өсімі, шығындар, инвестиция қажеттілігі). Заңнамада телеком қызметі тарифтері еркін нарық бағасына жатады: Байланыс туралы заңның 20-бабына сәйкес, байланыс қызметінің тарифтерін операторлар өздері негізді шығындар негізінде белгілейді. Яғни мемлекет ұялы байланыс тарифтерін тікелей реттемейді (тек әмбебап қызмет немесе интерконнект тарифтері тәрізді кейбір арнаулы тарифтерге ғана ықпал етеді). Сол себепті, операторлар шығындарының өскенін алға тартып отырса, агенттік алдымен соның шынайылығын зерттеумен айналыспақ.
Бәсекелестікті қорғау агенттігі әзірге бұл жағдай бойынша ресми мәлімдеме жасаған жоқ. Үнсіздіктің мүмкін себептері мыналар болуы мүмкін:
- Тергеу жүргізу үшін уақыт қажет – агенттік компаниялардың хабарламасын зерттеп, олардың нарықтағы үлесін, іс-қимылын сараптап, заңбұзушылық бар-жоғын анықтауы керек. Бұл біршама уақыт алатын жұмыс. Әзірге тарифтер 25 желтоқсаннан бастап өседі деп тұр, агенттік сол уақытқа дейін талдау жасап, егер келісілген көтеру немесе негізсіз монополиялық пайда табу белгілерін тапса, кейінірек болса да шара қолдануы мүмкін. Яғни, қазіргі “үнсіздік” – тексеру жүріп жатқанын білдіретін шығар.
- Жаңа инвесторларға берген уәделер – жоғарыда айтылған Tele2/Altel-дегі Катарлық инвесторға берілген кепілдер антимонополия органдарының қолын байлап отырған болуы ықтимал. Егер келісім-шартта шынымен белгілі бір мерзімге дейін бұл операторға тиіспеу шарты болса, агенттік ашық қадамдар жасауға асықпауы түсінікті. Бірақ қоғам мүддесі үшін мұндай шарттар қайта қаралуы тиіс деп ой салуда сарапшылар.
- Мемлекеттік мүдде қайшылығы – Kcell операторы арқылы мемлекет телеком нарығында өзі ойыншы болып отыр. Яғни тариф көтеруден Самұрық-Қазына қоры да жанама түрде пайда көруі мүмкін. Бұл ретте агенттіктің қатаң шара қолдануы саяси тұрғыдан күрделі болатынын жоққа шығаруға болмайды. Сол себепті де реттеуші ведомство жұмсақ ұстанымда қалуда деген пікір бар.
Дегенмен, агенттік мүлде әрекетсіз отыр деуге болмайды. 2024 жылы желтоқсандағы ескертуден кейін операторлар бір рет тариф өсіруді кейінге шегерген еді (Министрлік өтінішімен Жаңа жыл қарсаңында қымбаттатпауға келіскенін вице-министр айтқан). Бірақ кейін мерекеден соң бәрібір көтерді. Агенттік сол кезде және мамыр айында да тергеуді қолға алғанын мәлімдеді. Ендеше, қазіргі 25 желтоқсан жағдайында да белгілі бір мониторинг, талдау басталуы әбден мүмкін. Тек оның нәтижесі мен жариялылығы кешігіп жатыр.
Ұялы байланыс – бүгінде тұрмыс қажеттілігінің бірі, сондықтан оның бағасы өскен сайын халықтың әлеуметтік ахуалына әсері мол. Қарапайым тұтынушылар соңғы күндері әлеуметтік желілер мен форумдарда операторлардың бұл қадамын қатты сынға алуда. «Бәсекелестік жоқ болған соң, үшеуі келісіп алғандай бағасын көтере береді», – деп жазды пайдаланушылар. Кейбірі «қызмет сапасы жақсармады, бірақ төлейтін ақымыз екі еселенді» деп ашулы. Расында, шалғай ауылдарда байланыс сапасы әлі нашар, қалада да жылдамдық кейде төмендеп кететіні мәлім. Осындай түйткілдер толық шешілмей жатып, тарифті көтеру әділ еместей көрінеді.
Қоғамдық ұйымдар мен сарапшылар да өз пікірін айтуда. Біраз экономистер операторлардың шығындары өсіп жатқанын мойындайды, бірақ дәл осындай көлемде (30-50%-ға дейін) қымбаттатуды орынсыз деп санайды. «Инфляция 20% болса, тарифтің 50% өсуі түсініксіз», – дейді олар. Кейбірі байланыс операторларының қаржылық есептерін жариялап, олардың соңғы жылдары таза табысы айтарлықтай ұлғайғанын алға тартуда. Демек, инвестиция үшін қаражат табу мүмкіндігі болған, тарифті шарықтату – акционерлердің пайдасын көбейту амалы болуы мүмкін.
Бұқара тарапынан көтерілген тағы бір ұсыныс – мобильді қызметке мемлекеттік тариф реттеуін енгізу. Мысалы, электр, жылу сияқты табиғи монополиялар тарифін мемлекет бекітеді. Ұялы байланыс та өмірлік маңызы зор болғандықтан, белгілі бір базалық пакеттердің бағасын реттеу не үстем операторларды қатаң қадағалау тетігі керек дейді қоғам белсенділері. Ал кейбіреулер балама бәсекелестерді көбейту керек деп санайды, виртуалды операторларды (MVNO) нарыққа кіргізу, шетелдік жаңа оператор тарту, осылайша монополияны бұзу. Қазіргі үш компания өзара келісіп алған жағдайды өзгерту үшін жаңа ойыншылар қажет.
Министрліктің өзі мойындағандай, «Үкіметтің операторларға тікелей бағаға ықпал ететін тетігі жоқ», тек бәсеке арқылы немесе антимонополиялық тергеу арқылы ықпал етуге болады. Цифрлық даму министрлігі өткен қыста операторлармен тариф мәселесін талқылап, оларды әлеуметтік жауапкершілікке шақырғанын хабарлады. Тіпті Қазақстанда телеком қызмет сапасы мен қолжетімділігі бойынша қоғамдық тыңдаулар өтіп, онда тарифтердің өсуі халық қарсылығын туғызғаны айтылды. Осы жиындарда Антимонополия агенттігі өкілдері де сөз алып, егер операторлар негізсіз пайда үшін әрекет етсе, қатаң жазалайтынын ескерткен.
Әлемнің көптеген елдерінде ұялы байланыс нарығы 3-4 ойыншыдан тұратын олигополия. Дегенмен, дамыған нарықтарда реттеуші органдар операторлардың бірігіп алып баға көтеруіне жол бермеуге тырысады. Мысалы, Еуропа Одағында телеком операторларының тариф саясатын бақылайтын ұлттық реттеушілер бар, олар қажет болса, тергеу жүргізіп, айыппұл салады. 2010 жылдары ЕО көптеген елдерінде ұялы байланыс тарифтері шектен тыс жоғары болғаны үшін ірі операторларға миллиардтаған евро айыппұл салынған жағдайлар кездескен. Сондай-ақ, Еуропада роуминг бағасын заңмен төмендету, интерконнект тарифтерін реттеу арқылы жалпы байланыс қызметінің құнын құрықтап отырады.
АҚШ-та федералды байланыс комиссиясы (FCC) және Әділет министрлігі телеком саласындағы бәсекені бақылауда ұстайды. Егер ірі операторлар бірігуге ниет білдірсе немесе сөз байласып жатса, реттеушілер сот арқылы бұғаттай алады. Мысалы, 2011 жылы AT&T мен T-Mobile қосылмақ болғанда, монополияға қарсы орган келісімді тоқтатуға қол жеткізді. Нәтижесінде, бәсеке сақталып, тарифтер өсуі тежелді.
Кейбір елдерде мобильді виртуалды операторлар (MVNO) арқылы бәсеке арттыру тәжірибесі кең. Ұлыбритания, Франция тәрізді нарықтарда ондаған MVNO жұмыс істейді – олар негізгі операторлардың желісін жалдап, арзан пакет қызметтер ұсынады. Бұл да бағалардың тым шарықтап кетпеуін қамтамасыз етеді. Қазақстанда MVNO енді-енді пайда бола бастады (мысалы, Aviata-ның Jeans Mobile сервисі), бірақ әлі көлемі шағын. Болашақта осындай виртуалды операторларды көбейту – монополияны қайтарудың бір жолы.
Халықаралық практика көрсеткендей, егер нарықта шынайы бәсеке жоқ болса, мемлекеттік реттеу мен қадағалау аса маңызды. Әйтпесе, байланыс сапасы төмендеп, бағасы шарықтап, тұтынушы зардап шегеді. Сондықтан біздің Антимонополия агенттігіне де батылдық керек: операторлардың уәждерін тыңдай отырып, бәрібір халық мүддесін қорғау, тарифтерді негізсіз өсіруге жол бермеу – басты міндет.
Операторлар тарифті өсіретінін хабарлады, ал агенттік әзірге ашық реакция танытқан жоқ. Дегенмен, бұл жағдай бей-жай қалмауы тиіс. Біріншіден, монополияға қарсы заңнаманы бұзу белгілері бойынша мұқият тексеріс жүріп, нәтижесі қоғамға жария етілуі қажет. Егер сөз байласу не үстем жағдайды теріс пайдалану расталса, компанияларға қатаң жаза қолданылып, тарифтер қайта қаралғаны жөн. Екіншіден, үкімет байланыс саласындағы саясатты қайта қарап, ұзақ мерзімде бәсеке орта қалыптастыру жоспарын жасауы керек – жаңа ойыншылар тарту, мүмкін қажет болса уақытша баға реттеу енгізу тәрізді. Үшіншіден, операторлар да өз тарапынан ашықтық танытып, шығын құрылымын, инвестиция жоспарын көрсетіп, халықты сендіруге тырысқаны дұрыс. Қымбаттаған тарифтің есебінен нақты қандай сапа жақсаратынын дәлелдесін.
Әзірге халыққа келесі кеңес – ұялы шығындарды оңтайландыру, пайдаланбайтын қызметтерді өшіріп, ең тиімді тарифтерді таңдау. Бәсеке әлсіз болса да, тұтынушы өзіне ұтымды жол іздеуі қажет. Ал монополияға қарсы комитет үнсіз отырғанымен, қоғам үнсіз қалмасын, әрбір негізсіз қымбаттауға байланысты дауыс көтеру – түптеп келгенде байланыс саласын дұрыс жолға қоюға септігін тигізеді.
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!