Kyzylorda-news.kz. Қытай қазақтарынан шыққан белгілі жазушы, аудармашы, түрколог Серік Қауымбайұлының Қытайда шығатын «Күйтің газетінде» жарық көрген Наурыз туралы жазылған тарихи-танымдық зерттеу мақаласын ҚазАқпарат ұсынды.
Ежелгі қазақтар бүкіл жылды «жас тоқсан» – көктем айлары, «жаз тоқсан» – жаз айлары, «терме тоқсан» – күз айлары, «қыс тоқсан» – қыс айлары деп төртке бөліп, осылардың қосындысынан асып қалған бес күнді «Бесқонақ» деп атап, қазіргі есеп бойынша әр жылдың 17-і наурызынан 21-і наурызына дейін қосып отырған. Ежелгі парсылар бұл күндерді «фандыжы» және «андарғах» (ұрланып кіретін немесе кетікті толтыратын) деп атап, жыл соңына тамыз және қыркүйек аралығына қосқан. Ескі француздар мұны «жалаң аяқ күндер» деп атаған. Ал, мысырлықтар бұл бес күнді ешбір айға қоспай, кілең Құдайға құлшылық ететін күн етіп белгілеген. Мінеки, дүниежүзі халықтары қалай үндесіп жатыр? Бір жыл жөнінде жер шарының әр тұсындағы тілі мен ділі мүлде ұқсамайтын әр халықтың бір-біріне аса жақын ойлауы ненің ишарасы? Бұған да жаратылыс деп жауап беруге тура келеді.
Біз әдетте алған беттен жалт бұрылып кері бағытталуды 180 градус бұрылды дейміз. Ал, қайта жалт бұрылса 360 градус бұрылған болады. Ойымызды осыдан ары қарай жіптесек, бір жылдағы осы дағдылы 360-тан асып тұрған «5 күн, бес сағат, 48 минут, 46 секунд» Жер шары сынды табиғаттың осы қалыппен шеңберге сыймай өз бетінше пішім құрап тұрғандығынан емес пе деген ой туар еді. Дегенмен, бұл есеп бойынша жыл басы көктем айынан, атап айтқанда, наурыздан басталып тұр. Мұны тоқсанның алдындағы «жас» деген сөзден-ақ аңғаруға болады. Былайша айтқанда, адам пендесінің әрбіріне бірден жас беретін тоқсан. Арабша айтқанда «сифр» – нөлдік нүкте. «Нөл» орысша мағанасы «жоқтық» деген сөзде, латынша мағанасы «түкте емес» деген сөз. Шынайы мәні бар мен жоқтың ортасындағы шекара. Нағыз пәлсапа ұғымындағы өрбу осы шекарадан бастау алады. Ал, бастаудың түбірі «бас» осыған сәйкесті қазіргі дәуір күнтізбе есебі бойынша, бірінші ай қаңтарды дәстүр жетегімен «үштің айы» деп атаймыз. Мұның себебі: Қазақ күнтізбесі жазғытұрымғы күн мен түннің теңелуінен соңғы 1-і күннен, яғни 3-і айдың 22-і күнінен басталады да, бұл күн «Наурыз» деп аталады.
Наурызды соғдалықтар «наусарсыз», хорезмдіктер «наусарджы», армяндар «наусарды», чуваштар «норас ояқы» деп атаған. Осылардың барлығының мағанасы «жаңа күн» деген сөз. Сонда «наурыз» осы бір күннің ғана аты. Арғы тегі парсының «нов» – жаңа «роз» – күн деген сөзінен келген. Осыған сәйкес шағатайлар «күн, күндіз» дегенді «роз» дейді. Ал, анау «наусарыз, наусардыжы, наусарды» деген сөздердегі «сар» тағы да парсының «бас» деген сөзінен туындаған. Мысалы; «сарбаз» басшыға еруші. Шағатайдағы «сәр» бас, «тәраш» қыру, түсіру. Қазіргі «сатыраш» (шаштараз) сөзі. Бүгінде қолданылып отырған «таң сәрі» дегенде бір күннің басталғанын көрсетеді. Ежелгі түркіде «сар» деген сөз бар, бірақ ол бір нәрсенің көптігін білдіретін ұғым. Мысалы: қазірде татарлар «құмды жер» дегенді «құмсар», құлмақ көп өсетін жерді «құлмақсар» дейді. Чуваштар киік көп мекендейтін жерді «киіксар» дейді. Бұларда әлгіндегі «бас, бастау» мағанасын алып тұрған «сар» ұғымына жалғаса шұбырған үндес ұғымдар. Аққудың басшысының «сәһар» атануы да осымен іліктес.
Ежелгі ирандықтар күн мен түн теңелгеннен соңғы 1-ші күнді (осы наурыз күнін) «мехрам» дейді. Осыдан біздің мейрам сөзіміз жасалған. Көне парсылар күнді «миһр» дейді. Ал, қырғыздар күн мен түн теңелгеннен соңғы 1-ші күнді қозы (тоқты) жұлдызының көрінуіне байланысты, бұл күнді мейрам деп білген. Ежелгі қазақтар осы күннің түнін (түннің алдымен жүретінін ескеріңіз) «жұмақтың есігі ашылып, пенделердің тілегі қабыл болатын күн» деп есептеп, түн бойы көз ілмей аспанға телмірген. Ол кездің адамдары «метеор» дегенді білмеуші еді. Оны аққан жұлдызға санайтын. Жерге жақын ұшқан метеор жанасқан тұсын жарқыратып жібереді. Бірақ, сол жарықты да жаратушының қалаған құлы ғана көре алады деп ойлаған. Міне осылайша, «қадыр түн» ұғымы қалыптасқан. Сонан да зарыға күтуді қазіргі қазақ тілінде «қадыр түндей күтті» дейді.
Ежелгі түркілер күнді «күнаш, күніш, құлаш, құяш, қояш, афтап және өркен» деп неше түрлі атаушы еді. Ал, Сібір халықтарының кейбірі күнді «үлкен өркен», айды «кіші өркен» деседі. Бізде қазір «өркенің өссін» деген тілек сөз бар. Бұлда басталған нәрсенің онан сайын жақындай түсуін көрсетеді. Мұнда да «наурыз» деген сөзге үндестік жатыр. Наурыздың батасы «Ұлысың оң болсын» болып келеді. Ұлыс шағатайша «халық, тайпа», моңғолша «бұқара, мемлекет, жер аумақ» деген сөз. Сонда «Ұлыстың ұлы күні» деген сөз күллі халықтың Ұлы күні деген сөз болып шығатынын, наурызды бүкіл түркі халықтары ғана емес, шығыс жарты шардағы көптеген халықтар өзінің жыл көру мерекесі еткенін, жаңа дәуір күнтізбесін қолданудан бұрынығы ұзақ мезгілдің өзі-ақ түсіндіріп береді.
Ежелгі қазақтар ұлыс күнін қадыр тұтып, оның ыңғай, ыңғылын ерекше бақылап, мұнан соңғы келер уақыттың бір жыл ішінде елге әкелер табысы мен зобалаңын мөлшерлеген әрі оларына соншалық сенген. Бұл күні қар жауса «нұр жауды, жыл жақсы болады» деп есептеп, қардың атын «Ақшақар» деп атаған. Есепшілер бұл қардың үстінен құмалақ жүгіртіп көретін, егер, құмалақ қыдырып кетсе «көктем қырық күн кешігеді» деп түсініп, бармақ бойы батып кетсе «көктем ерте келеді» деп түйген. Түнде малдың қимылын, таңертең күннің шығуын бақылаған әрі соған сәйкес әртүрлы болжамдар жасаған. Күні бойы ауылдың ойын баласынан, еңкейген кәрісіне дейін қардан шалдың бейнесін жасап «Аяз ата», қыздың бейнесін жасап «қараша қыз, қарғаш» деп атайтын. Жастар арасында осы қызды ұзату ырымы да жасалатын. Міне осы ойынның жалпы аты «қарғаш, ақшақар» делінетін. Наурыз қарының ақша қар аталуы да сонан.
Бұл күндері бұл атауды біздің қаламгерлеріміздің келсе келмес істетіп жүргенін айтып жатудың бұл жерде қажеті болмас. Халық әндерінде кездесетін «қарғаш-ай» деп қайырылатын дәстүрлі қайырманың да, осы мерекеге тіке қатысы бар екенін бұл күндері білетін адамдардың да саны азайған.
Сонымен, жаңаша 3-і айдың 22-ші күнінен 4-і айдың 21-і күніне дейінгі айды күн күнтізбе есебі бойынша «хамал» 1-і ай деп атайды. Бұл былайша қарағанда, жаңаша 3-і айдың соңғы 10 күнінен басталғанымен, анығында бұл айдың ұлығаусар күндері 4-і айға тән болып, тоғыс есебіне сәйкестіргенде, 3 тоғыс 4-ші айға (сәуірге) тән болады. Міне бұл жаңаша 1-і айдың «үштің айы» деп аталуына негіз болған. Қазақтағы «үштің айында күн үш адым ұзарады», «үштің айы-күштің айы, бірдің айы бір ішек, көкек айы көкішек» деген тұрақты тіркестер бұл тұжырымды онан ары растайды.
Ал, «ақпан» осы айдың 10-ы күнінен 15-і күніне дейінгі аралықта келетін амалдың аты. Бұл айдың кейде ақпан айы деп аталуы да осы амалдың ай атына ауыс түсуінен болған. Енді қазақ дәстүрлі есебі бойынша «наурыз» айдың аты емес, ол көкек (март) айының 20-ы күнінен 25-і күніне дейінгі өтетін амалдың аты. Бұл айдың да кейде «наурыз» деп аталуы жоғардағы дәлелмен үндес. Көкек құстың аты, ол осы мезгілде шақыра бастайды. Бұл айда күн көзі зәуза (егіздер) шоқжұлдызынан өтіп, саратан (шаян) шоқжұлдызының тұсына келеді. Сондықтан қазақтар саратан, үнділер зәуза жұлдызына сәйкестіріп есептеген. Үнділер бұл жұлдызды «маусыл» деп те атайды. Ал, осыған сәйкес қазақтар да кейде «маусыл» дей салады. «Маусыл-табаныңнан таусыл» деген тіркестің шығуы сонан.
Енді март (марс) айына келсек, үйткені латындар бұл айды «марс айы» дейді. Марс Рим аңызы бойынша аспан құдайының жұбайы Кронның ұлы. Оған анасы көктемде ғажайып бір гүлге жұғысып барып жүкті болған деседі. Ежелгі римдіктер март айында оған арнап аза білдіріп отыратын. Бұлда бір мерекеге себеп. Жиып айтқанда, «наурыз» болсын, «көкек» болсын, «зәуза» иә «сәуір», болсын, мейлі «март» болсын барлығы бір ғана мезгілді білдіреді. Мұндағы ұғым шатастығы тек мағаналас ұғымның өте көп болып кеткендігінде ғана.
***
Серік Қауымбайұлы – Қытай қазақтарынан шыққан белгілі сыншы, ақын, жазушы, аудармашы, түрколог. Қытай жазушылар одағының мүшесі. Жазушының «Ақ сайтан», «Ақ періште» секілді әңгімелер жинағы, «Алтын қоңырау», «Ақ қайнар» атты өлең кітаптары және «Жәке би», «Бөрібайдың ұлы», «Ақ жылан», «Тумыс пен жазмыш» секілді романдары бар. Оның көне түрік тілдері мен қазіргі қазақ тілінің мәселелері туралы жазған 150-ге жуық мақалалары және «Жыраулар сөздігі» атты зерттеу еңбегі жарық көрген. Сондай-ақ, Серік Қауымбайұлы 200-ден астам әдеби сын мақалалар мен «Ақ жауын» атты әдеби сын-зерттеу кітабының авторы.
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!