Рас, бірталай замандастың ішкі мұңы бұл. Қоғамды қайтсем алға жетелеймін, қалай азғындыққа қарсы тұрамын, жемқорлықты қалай жоямын деп жүрген жас жетерлік. Десе де, алдыңғы аға буынның сол жастарға артатын үміті азайған. Бәлкім, кей жолынан жаңылғандарға берілген баға барлығына әсер етті ме, әйтеуір, істеймін дегеннің алдына тұрып алатын, болмаса сын көзбен қарап, аяқтан шалуға даяр тұратындар бар. Мұндайда жастарға тек сену аздық етеді, қолдау да керек. Өйткені, жастар – қоғамдағы өзгерістердің басты үміті.
Кейінгі жылдары олар волонтерлік бастамаларға қосылып, әлеуметтік желілер арқылы пікір білдіріп, қоғамдық науқандарға белсенді араласып жүр. Бірақ олардың шынайы ықпалына қоғам басқаша қарайды. Десе де, қазақстандық қоғамдық даму институтының зерттеушілері жүргізген әлеуметтік сауалнама оң пікір тууына түрткі болып отыр. Сауалнамаға қатысушылардың алтыдан төрті жастарды қоғамдағы өзгерістердің қозғаушы күші деп таныған. Бұл – 59,8 пайыз азамат жастарға сенім артады деген сөз. Дегенмен, халықтың төрттен бір бөлігі, яғни 25,8 пайызы жастардың ықпалын төмен бағалайды. Тағы бір бөлігі – 16,8 пайыз респондент жастардың рөлін орташа деңгейде ғана деп есептейді. Ең қызығы, көзқарастар буынға қарай өзгереді. 18 бен 28 жас аралығындағы жастардың өзі азаматтық қоғамдағы рөліне сенімді екенін көрсетті, олардың үштен екісінен астамы бұл сұраққа оң жауап берген. Ал 61 жастан асқан үлкен буынның небәрі бес адамның бірі ғана жастарға сенім танытқан. Бұл айырмашылық елде ұрпақтардың қоғамдағы орынды қабылдауында үлкен алшақтық бар екенін көрсетеді.
Бұл мақалада біз Қазақстан жастарының қоғамдық-саяси белсенділігін аз-кем зерттеп көрдік. Негізге 1200 респондент қамтылған жаңа ұлттық сауалнама алынып, еріктілік, үкіметтік емес ұйымдарға қатысу және онлайн-қатысу арналары талданды. Салыстырмалы көрініс үшін АҚШ-тағы Black Lives Matter, Еуропадағы Fridays for Future, сондай-ақ Оңтүстік Корея мен Жапонияның цифрлық мобилизация тәжірибелері қарастырылды. Сонымен бірге, көрші мемлекеттер Қырғызстан, Украина және Грузиядағы жастардың саяси ықпалы туралы да тілге тиек етпекпіз.
Қазақстандағы қазіргі ахуал
Қазақстандық әлеуметтік зерттеу нәтижелері жастардың азаматтық қоғамдағы орнына қатысты сенім барын көрсетеді. Жоғарыда аталған сауалнама нәтижесіне сәйкес респонденттердің 59,8%-ы жастардың рөлін жоғары бағалағаны анықталды. Зерттеу қорытындысында жастардың соңғы жылдары азаматтық бастамаларға, үкіметтік емес ұйымдарға, экологиялық, әлеуметтік және саяси жобаларға қатысуы айтарлықтай өскені атап өтілген. Әсіресе 18–28 жас аралығындағы жастардың белсенділігі жоғары. Олардың 63,7%-ы жастардың азаматтық қоғам дамуына үлес қосатынына сенім білдірген. Екінші жағынан, 61 жастан асқандардың небәрі 20,1%-ы ғана жастардың роліне сенім артады. Бұл қарым-қатынастың айырмашылығы қоғамдағы ұрпақтық дискурсты көрсетеді.
«Жасыл ел», «Болашақ» бағдарламалары мен өңірлік жастар парламенттері Қазақстан жастарының әлеуетін көрсетіп отыр. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жастарды «әділетті, таза әрі қуатты Қазақстанды құруға нақты үлес қосып жатқаны» үшін мақтап, «Сіздер барлық салада белсенді түрде еңбек етіп жатсыздар» деді. Аймақтарда да жастар бастамаларын қолдау шаралары көбейген. Дегенмен, сайлауға қатысу сияқты дәстүрлі саяси іс-шараларға жастардың тартылуы шектеулі. Бұған дейінгі зерттеулер көрсеткендей, соңғы парламент сайлауында жастардың үштен бірі ғана дауыс берген және 4,7%-ы ғана саяси петицияға қол қойған. Бұл азаматтардың 20,6%-ы саяси әрекетке болашақта араласуға ниетті екенін көрсетеді. Сонымен қатар, жастардың жалпы 40,5%-ы еріктілік қозғалыстарына сенім артатыны белгілі, бұл демографиялық өзгерістерге қарамастан жастардың қоғамға атсалысу ұмтылысының белгісі. Жастардың әлеуметтік белсенділігі әлем елдерінде түрлі формаларда көрініс табады. Мәселен, АҚШ-тағы Black Lives Matter қозғалысы саяси теңдік пен нәсілдік әділеттілік үшін жастарды жұмылдырып, жастардың араласуы жоғары екендігін көрсетті. Pew зерттеуі 13–17 жастағы американдық жасөспірімдердің 70%-ы BLM қозғалысына қолдау білдіргенін анықтады. Бұл АҚШ жастарының тең құқық үшін күресте үміт артуға болатынын көрсетеді. Еуропада климаттық өзгеріспен күреске бағытталған Fridays For Future қозғалысы кең тараған, онда мыңдаған жастар жексенбі сайын үкіметтердің қоршаған ортаны қорғау шараларын күшейтуді талап етіп шеруге шығады.
Оңтүстік Корея мен Жапония елдеріндегі жастар да технологиялық құралдар арқылы белсенді екенін көрсетуде. Мысалы, желідегі ұйымдасқан науқандар, яғни онлайн- петициялар, граждандық хакатондар мен жаппай шерулер өткен. Оңтүстік Кореядағы «шам шеруі» (candlelight protests) сияқты қозғалыстарда жастар интернет пен әлеуметтік желілерді тиімді қолдануының үлгілері байқалған.
Көрші мемлекеттердегі жағдай қалай?
Көршілес елдерде де жастар белсенділігінің өзіне тән тәжірибелері бар. Қырғызстанда 2020 жылғы парламент сайлауы кезіндегі наразылықтарда жастар қозғалысы басты рөл атқарды – белсенділер «балғындар революциясы» деп атаған оқиғаларда қатысқан. Зерттеушілер атап өткендей, 2017 жылы сайлауға қатысқандардың 50%-ы болса, жастардың қатысуы 30% шамасында ғана болған. Алайда 2020 жылы жастардың белсенділігі күрт өсіп, олар митингілердің «қозғаушы күші» болды. Қырғызстандық саяси сарапшылар да жастардың ендігі таңда саясатқа араласатынын айтады. Ал Украинада азаматтық белсенділік волонтерлік қолдауда көрінді. Онда 2022 жылы соғыс басталғалы Украиналық сауалнама 86%-ға жуық респонденттің қарулы қарсылықты қолдауға бағытталған гуманитарлық іс-шараларға араласқанын көрсеткен. Қазіргі уақытта Украинадағы көптеген жас азамат еріктілер қозғалысына қатысады және қоғамды қолдау үшін түрлі бастамалар ұсынуда. Грузиядағы 2003 жылғы «Тәтті революцияны» жастар бастады, бірақ жаппай белсенділікке қарамастан жастардың ресми саяси іс-шараларға қатысуы салыстырмалы түрде төмен. Зерттеу деректері көрсеткендей, шағын халық құрамына қарамастан, Грузияның жастарында дәстүрлі саяси және азаматтық қатысу деңгейі әлсіз болып отыр. Олардың көбісі сайлауға бармауды, бірақ онлайн-петицияларға қол қоюды ұнатады.
Бүгінгі буынның бәсі қандай?
Елімізде жастар ұйымдары мен бағдарламалары белсенді дамып келеді деуге негіз бар. Мысалы, «Жасыл ел» экологиялық жастар қозғалысы мен «Болашақ» білім гранттық бағдарламасы жастардың әлеуетін арттыруға бағытталған. Жастар қоғамдық ұйымдарға, волонтерлік жобаларға қатысуды көптеп қолға алып, әлеуметтік желі арқылы өз үндерін жеткізуде. Қазақстандық қоғамдық даму институтының зерттеуі жастардың әлеуметтік желілерде белсенді екендігін, жаңа форматтарда (онлайн петициялар, азаматтық қозғалыстар, волонтерлік) қоғаммен араласып жатқанын атап өткен. Мәліметтер бойынша, Қазақстан жастары демократиялық процестерге қызығушылық танытып, азаматтық бастамаларды қолдауға бейім. Олардың 54,7%-ы демократияны жақсы басқару әдісі деп қабылдайды. Сонымен қатар, жастардың 40%-дан астамы волонтерлік қозғалыстар мен ұйымдарға сенім артады. Осылайша, Қазақстан жастарының әлеуеті негізінен азаматтық қоғам институттарында, волонтерлік бастамаларда және ақпараттық науқандарда көрінеді. Қоғамдық бастамаларды белсенділік танытып жүрген жастардың бірі Диас Бекмұрат замандастарының ел дамуы жолында оң ықпал ете алатынын атап өтті.
– Қоғамдық бастамаларға белсенділік танытып жүрген жастардың бірі ретінде айтарым, бүгінгі жас буынның әлеуеті зор. Қазір замандастарым волонтерлікке, әлеуметтік жобаларға, түрлі қоғамдық науқандарға белсене қатысып жүр. Өзім де осы салада тәжірибе жинап, елдік мүддеге үлес қосып жүрген жас ретінде жастардың қоғамдағы өзгерістердің қозғаушы күші екеніне сенемін. Тек оларға сенім артып қана қоймай, нақты қолдау көрсетілсе, жастардың әлеуеті әлдеқайда артып, ел дамуына тың серпін берері сөзсіз, – деді ол.
Дегенмен жастардың белсенділігінде де кедергілер бар. Оларға арналған ресурстар мен тәжірибе жеткіліксіз болуы мүмкін. Кейбір сарапшылар олардың саяси мәдениеті мен білім деңгейі әлеуетті толық пайдалануға кедергі келтіретінін айтады. Сауалнама нәтижесінде орташа бағалағандар (16,8%) жастар білімінің, ақпараттылығының жетіспеушілігі мен саяси жүйеге сенімсіздігі әсерінен белсенділігінің төмен болуы мүмкін екенін айтқан. 25,8% жастардың ролін төмен бағалағандар оларды уақытша құбылыс деп санайды және жастар бастамаларына консервативті көзқараста. Егде жастағы респонденттер көбінесе «тәжірибесіз» немесе «тиімсіз» деп бағалап, жастардың әлеуметтік бастамаларына күмәнмен қарайды. Сондай-ақ жастар ұйымдарының әлсіздігі мен қаржыландыру тапшылығы – әкімдіктер мен үкіметтік емес сектордағы жастар жобаларын кеңінен қолдамаудың бір себебі. Бұл проблемалар жастардың қоғамдық ұйымдарда тұрақты тәжірибе жинауына және саяси шешім қабылдауға араласуына бөгет болады.
Сарапшылардың пікірінше, жастарды саяси шешімдерге тарту үшін арнайы механизмдер қажет. Ұлттық және жергілікті жастар кеңестерін құру, сайлау заңында жастарға квота бөлу, форумдар ұйымдастыру – жастардың пікірін шешімге енгізетін жолдардың бірі. Электрондық демократия элементтерін кеңейту (онлайн-петициялар, ашық деректер порталдары) жастарды ел басқаруға белсенді араластыруға мүмкіндік береді. Білім беру жүйесінде азаматтық тәрбие мен медиа сауаттылықты күшейту арқылы жастардың қоғамға деген қызығушылығын арттыру маңызды. Мемлекет пен үкіметтік емес сектор жастарға гранттар, жаттықтырушылар мен менторлар арқылы қолдау көрсетіп, жастар ұйымдарының әлеуетін нығайтса, белсенді буынның мүмкіндігі едәуір кеңейеді. Осылайша, нақты қадамдар жасалса – мәселені анықтап, оған бағытталған шаралар қабылданса – Қазақстан жастарының рөлі шынымен де қоғамдағы маңызды өзгерістердің қозғаушы күшіне айналады.
Қазақстан жастарының азаматтық қоғамдағы рөлі бар күшті әлеуетке ие. Олар экологиялық және әлеуметтік бастамаларға атсалысып, волонтерлік және онлайн-ұйымдасу арқылы қоғамның қозғалтқыш күші болмақ. Дегенмен, осы потенциалды толық пайдалануға жастар ұйымдарына қолдау, тәжірибе мен білім беру қажет. Жастар өзекті мәселелерді шешуге ықпал еткісі келеді, олардың таланты мен құлшынысы жетеді. Ендеше, мемлекет пен қоғам бар күшін салып, жастарды шешім қабылдау процесіне тарту керек. Өйткені, жоғарыда айтқанымыздай, жастар – өзгерістердің қозғаушы күші, олардың белсенділігіне қолдау көрсеткен ел алға адымдайды деген үміт басым.
Ердәулет ҚАЛИ,
журналист
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!