Қазіргі құқықтық мемлекет жағдайында азаматтардың және заңды тұлғалардың заңмен бекітілген құқықтары мен мүдделерін қорғау тетіктерінің бірі – атқарушылық іс жүргізу жүйесі. Осы жүйенің маңызды буыны ретінде жеке сот орындаушы институты қалыптасып отыр. Жеке сот орындаушылардың қызметін құқықтық тұрғыдан реттеу және нақтылау мақсатында Қазақстан Республикасының «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заңы негізге алынады.
Жеке сот орындаушы – бұл арнайы лицензиясы бар, өз бетінше кәсіби қызмет атқаратын тұлға. Ол заңда көзделген атқарушылық құжаттарды орындау арқылы азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын қалпына келтіруге бағытталған әрекеттерді жүзеге асырады. Алайда, жеке сот орындаушының құзыреті заңмен шектеледі. Бұл шектеулер мемлекет мүддесін, ұлттық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті сақтау қажеттілігінен туындайды.
Қандай істер жеке сот орындаушының құзыретіне кірмейді?
138-бапқа сәйкес, жеке сот орындаушылар мынадай істерді орындауға құқылы емес:
1. Мемлекет мүддесі үшін өндіріп алу – бұл жағдайда өндіріп алуды тек мемлекеттік сот орындаушылары жүзеге асырады;
2. Мемлекетке тиесілі заңды тұлғалардан өндіріп алу – егер жарғылық капиталдың 50%-дан астамы мемлекетке немесе онымен үлестес компанияларға тиесілі болса;
3. Табиғи монополиялар субъектілеріне қатысты өндіріп алу әрекеттері;
4. Мемлекет пайдасына бір мың айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асатын сома бойынша өндіріп алулар;
5. Мүлікті тәркілеу немесе оны мемлекет меншігіне беру туралы шешімдер;
6. Мемлекет мүддесін көздейтін ерекше істер, мысалы:
– тұрғын үйден шығару;
– тұрғын үйге қоныстандыру;
– үйлерді бұзу;
– жер телімдерін алып қою;
– басқа да мемлекеттік маңызы бар атқарушылық құжаттар.
Бұл шектеулер жеке сот орындаушылардың тек азаматтық-құқықтық сипаттағы даулар мен міндеттемелерді орындауға бағытталғанын көрсетеді.
Қандай істер жеке сот орындаушының ерекше құзыретіне жатады?
Заң аясында жеке сот орындаушылар мынадай атқарушылық құжаттарды орындауға уәкілетті:
• Жеке тұлғалардың мүддесі үшін өндіріп алу;
• Заңды тұлғалардың пайдасына өндіріп алу;
• Алимент өндіру, жалақы, қарыз, моральдық зиян өндіріп алу;
• Орындаушылық жазбаларға, нотариустардың атқарушылық белгілеріне негізделген құжаттар;
• Өзге де азаматтық сипаттағы шешімдер.
Бұл тұрғыда жеке сот орындаушының қызметі жеке тұлғалар үшін қолжетімді, жедел және ыңғайлы құқықтық құралға айналуда.
Жеке сот орындаушылардың қызметі өтеулі, яғни ақылы негізде жүзеге асырылады.
Атқарушылық іс-әрекеттер үшін алынатын төлем мөлшері – заңмен бекітілген. Төлемнің нақты көлемі өндіріп алынатын соманың үлесіне, істің күрделілігіне және басқа да факторларға байланысты есептеледі.
Жеке сот орындаушыларға, заңда белгіленгендей, атқарушылық санкцияны борышкерден өндіру туралы ережелер қолданылмайды. Бұл талап тек мемлекеттік сот орындаушыларға қатысты әрекет етеді.
Жеке сот орындаушы қызметі – заң үстемдігін қамтамасыз етудің, азаматтардың және кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудың тиімді жолдарының бірі. Ол мемлекеттік жүйеге балама емес, оның толықтырушысы болып табылады. Жеке сот орындаушылардың қызметі ашықтық, заңдылық және тиімділік қағидаттарына негізделе отырып, сот шешімдерінің орындалу сапасын арттыруға айтарлықтай үлес қосады.
К.Абдурахманова,
Қызылорда облысының Әділет департаментінің бас маманы.
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!