Көктем – қазақ халқы үшін ерекше мезгіл. Бұл мезгілде табиғат оянып, жер көктеп, тіршілік жаңғырады. Көктемнің басталуымен бірге халқымыз жыл басын қарсы алып, көктемгі Наурыз мерекесін атап өтеді. Бір қызығы, көктем мезгілінде «бесқонақ» деген сөзді жиі естиміз. Осы құбылыс туралы тереңірек білу үшін оның тарихына зер салдық.
«Бесқонақ» – көктемнің алғашқы айларында болатын бес күндік ауа райының күрт өзгеруі. Бұл күндер наурыздың соңында немесе көкек айының басында кездесіп, көп жағдайда салқын, желді, кейде қарлы, жаңбырлы болып келеді. Халық арасында «бесқонақ» күндері табиғаттың тұрақсыздығымен сипатталады, сондықтан малшылар мен диқаншылар бұл күндерді алдын ала болжап, шаруашылықтарына ерекше мән берген.
Бұл күндері ауа райы жылынғандай болып, кенеттен суытып кетеді. Желді, ызғарлы күндер, кейде қарлы жауынның жаууы – осы құбылыстың негізгі белгілері. Тарихи деректер мен жұртшылық естеліктері бойынша, қазақ жерінде бұл құбылыс жыл сайын қайталанып отырған.
Қазақ халқы «бесқонақ» күндерінің әрқайсысына өзіндік сипат берген. Кейбір өңірде бұл күндер арнайы атауларға ие болған: «Құралай салқыны», «Үркерлі күндер» секілді ұғымдар сол кезеңдегі ауа райының ерекшеліктерін білдіреді. «Құралай салқыны» дегеніміз – мамыр айында болатын суық желдің атауы, бірақ оның түп тамыры көктемнің осы кезеңдеріндегі ауа райының суытуымен байланысты. Үркер жұлдызының көкжиекке жақындауы табиғаттың құбылмалы күндерін білдірген. Бұл атаулардың өзі халықтың табиғатты терең түсініп, оның әрбір құбылысын зерттеп отырғанын аңғартады.
Бұл ұғым нақты тарихи оқиғаларға негізделмесе де, оның түп-тамыры халықтың көпжылдық тәжірибесі мен бақылауларына сүйенгенін байқауға болады. Шығыстанушы ғалымдар қазақ даласының климатына байланысты жазған еңбектерінде көктем мезгілінде тұрақсыз ауа райының жиі кездесетінін көрсеткен. Бұл құбылыс туралы алғашқы жазба деректерді шығыстанушы ғалым Шоқан Уәлихановтың еңбектерінен көруге болады. Оның жазбаларында көктем мезгілінде болатын суық күндер туралы ескертіліп, қазақтардың сол күндерге ерекше дайындықпен кірісетіні баяндалған.
Мәселен, малшылар көктемгі жайылымға шығар алдында, «бес қонақ» күндерін есептеп, малды суықтан қорғауға тырысқан. Кейінгі тарихи деректерде де бұл құбылыстың мал шаруашылығына тигізген әсері ерекше атап өтіледі. «Бесқонақ» кезінде болатын суық толқындар төрт түлікке қолайсыздық туғызып, кейде мал шығынын да әкелген. Сондықтан халқымыз бұл күндерді ерекше бақылап отырған.
Көктемнің бесқонағы – халықтық болжаудың, өмірлік тәжірибенің нәтижесі. Бұл құбылыс халықтың табиғатпен үндесіп өмір сүргенін көрсетеді. Осылайша, «бесқонақ» тек өткеннің бір бөлігі ғана емес, сан ғасырлық мән-маңызын жоғалтпаған көненің көзі, тарихтан сыр шертетін тылсым ұғым.
Қорлан САРЫ
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!