Ақын, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туғанына биыл – 150 жыл. Бір ғасырға жетпейтін ғұмырында бірнеше буынға, бүтін ұлтқа қажетті қазынаға тең құнды еңбектерін қалдырған ғалымның есімі ЮНЕСКО көлемінде атап өтілетін мерейтойында елене түспек.
Осы орайда Алматы қаласындағы Ахмет Байтұрсынұлы мұражай-үйінің жетекшісі, «Тіл–құрал» оқу-әдістемелік, ғылыми-зерттеу орталығының директоры, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті, ахметтанушы Райхан Имаханбетпен сұхбаттасқан едік.
– Райхан апай, Ахмет Байтұрсынұлы мұражай-үйінің өткені мен бүгінін бағамдап өтсеңіз…
– Мұражай ғимаратының тарихы тым тереңде. Бұл жөнінде 2009 жылдары даулы мәселе шығып, біраз айтысқанбыз. Мемлекеттік маңызы бар, тарихи ескерткіштер тізіміне енген бұл ғимаратты «ұлт ұстазына» қимайтындар да жетерлік. Тарихи ғимараттың Алаш арысы Ахмет Байтұрсынұлынан қалған жәдігер екенін бізбен бірге дәлелдеп, белсенді атсалысқан БАҚ өкілдеріне алғысымды айтамын. Атап айтсақ, Руслан Ерболұлы «Жас Алаш» газетінде «Көсем қымбат па, көпес қымбат па?», Гүлзина Бектасова «Түркістан» газетінде «Бүйректен сирақ…. көпес Зубовтың үйі ме, әлде Ахаңның мұражайы ма?», «Көпес Зубовтың үйі» мрамор тақтайшасы алынып тасталатын болды» атты мақала жариялап, күнбатысқа бүгежектейтін шенеуніктерді әрең тоқтатқанбыз. Ұлт ұстазының «Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деген тәмсілін ұстанған «Ана тілі» апталығы «Ахметтен орыстың Зубовы артық па?» тақырыбында сауалнама жүргізіп, дауға айналған мәселеге нүкте қойғызды.
Ахмет Байтұрсынұлы жұбайы Бадрисафамен 1934 жылы Архангел айдауынан елге оралғаннан кейін осы үйде қызы Шолпанның отбасымен бірге тұрған. Ахаң отбасымен тұрған үйді тауып, оны мұражайға айналдырған – Самырат Мәшенұлы Кәкішев. Мәшен қажы – Ахметтің туған інісі. С.Мәшенұлы А.Байтұрсынұлы атындағы қоғамдық қор құрып, Ахаңның кейбір еңбектерін баспадан шығарып, насихаттай бастаған кезінде қайтыс болды. Әрине, бұл мұражай-үйінің жағдайына әсер етпей қойған жоқ. Көп жылдар бойы күтімсіз, қараусыз қалған мұражай жабылудың сәл алдында тұрды. Ұзақ жылғы тартыстан соң мемлекет балансына өттік. Музейлердің сақталуына тікелей мұрындық болған мемлекеттің өзі. Тарихи тұлға жекешелеп алатын зат емес. Ахмет Байтұрсынұлы – мемлекет және қоғам қайраткері. Саналы ғұмырын ұлтына арнаған халық адамы. Ендеше, оның мұрасын іздеуші де, жоқтаушы да, насихаттаушы да – халық пен мемлекет! Демек, халқы үшін құрбан болған қайран ердің қамқоршысы да қолдаушысы да – мемлекет! Мұражай мемлекет меншігіне өткеннен кейін қаланың күзет қарауына тапсырылып, өрт қауіпсіздігімен қамтылды. Аула сыпырушы бар дегендей. Бұл күні 10 адамның ісін жалғыз атқарып шырылдаған баяғы Райхан жоқ, «қол ұзарды». Қазіргі уақытта «Алматы қаласы музейлер бірлестігі» КМҚК құрамына кірген Ахмет Байтұрсынұлы музей-үйінің тыныс-тіршілігі оңалып келеді. Шынымды айтсам, Шолпан Ахметқызының аманаты орындалғанына тәуба деймін. Қалғаны уақыт еншісінде.
– Егемендігімізді алып, еңсе көтергелі Ахаңның мұрасы зерттеліп келеді, зерттеле береді де. Кемшін тұсы қандай?
– Осы 34 жыл ішінде Ахмет Байтұрсынұлы шығармашылық мұрасы бірнеше дүркін қайта жарияланса да оқырманына түгел жетті деу қиын. Өйткені, кітап бастыру ісі, оның таратылуы, тіпті, кітаптың оқылуы дүдамал күй кешуде. Соңғы 10-15 жылда Алаш мұрасын қайта бастырушы мекемелер мен құрастырушылар тарапынан да өрескел қателер орын алып жүр. Қарапайым тілмен түсіндірсек, марқұм Жұмекен Нәжімединовтың «Менің Қазақстаным» әніне «мінгескендей», Алаш мұрасын иемденіп алғандар жетерлік. Мұра туындыгерінің құқығы қорғалмай, өздерінің «мені» басым болып «құрастырушы» ретінде өз жайын күйттегендер, тіпті сол кітаптың авторы өзі сықылды сезінетін «дертке» ұшыраған. Бұған «әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ». Ахметше аңдатсақ, АЛАШ, АЛАШ деп айтқандарымен, күйттегендері «қалаш», яғни, өз қамын бірінші кезекке қоятындар көп болып, көңіл қалып тұр.
– Ұлт ұстазының 150 жылдығын ЮНЕСКО көлемінде атап өтуге атсалысқандардың бірісіз… Бұл бағытта қандай шаралар қолға алынбақ?
– Ұлт ұстазының 150 жылдығын ЮНЕСКО көлемінде атап өту бір жылдың көлемінде шешілген шаруа емес. Біз бұған 2-3 жыл бұрын кіріскенбіз. Ол үшін қандай да бір тұлғаның әлемдік деңгейде мойындалған ғылыми еңбектері болу керек екен. Сосын әлем ғалымдарының ол кісіге қатысты монографиялық еңбектері болуы шарт. Әлбетте, біз ондай кітаптарды таптық. Осыдан 55 жыл бұрын жарық көрген «Орталық Азия орыс билеген ғасырда» деген кітапты таптық. Кітап Нью-Йоркте басылған. Эдвард Олуорттың жетекшілігімен жарық көрген.
Ахмет Байтұрсынұлының мерейтойы қарсаңында біраз дүние қолға алынады. Ақынның туған өлкесіндегі және біздің Алматы қаласындағы тағылым мектебіне айналған музей-үйді қайта жаңғырту жұмысы жүргізіліп жатыр. Қазір күрделі жөндеу жұмыстары аяқталуға жақын. Бірақ 5 қыркүйек күні бітеді деп айта алмаймыз. Туған күнінде туған жері Торғай өлкесінде арнайы жиын болады. Торғай елді мекеніндегі Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының әдеби-мемориалдық мұражайы қайта жөндеуден өткен болатын. Осы мұражайдың алдына Алаш көсемі мен оның рухани шәкірті Міржақып Дулатұлына еңселі ескерткіш орнатылады.
Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы UNESCO деңгейінде мерекелеуге шешім қабылдату үшін 1 жыл 8 ай жұмыс жасаған белгілі заңгер-журналист, жазушы, ақын Әділбек Қабаның басшылығындағы мекеме мен оның ұжымына зор алғыс айтамын. Мұны бөле-жара айтуымның өзіндік себебі бар. Тіл саясаты комитеті көшпелі қазақ сықылды бірде Мәдениет және спорт министрлігі, сонан Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қарамағына өтті. Осы аралықта біздің «шақшадай басымыз шарадай болған» талай жайтті кештік. Қазақтың абыздары айтатын «Ақырын бер» дегендейін нәтижесі шүкіршілік.
– Әдемі әңгіме өрбіткеніңізге рақмет, Райхан Сахыбекқызы!
Сұхбаттасқан
Дина БӨКЕБАЙ
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!