Қазақ халқының тарихында қыз баланың орны ерекше. Олар тек отбасының ұйытқысы ғана емес, ұлттың ұяты мен намысының символы болған. Алайда ғасырлар бойы білім мен ғылымға қол жеткізу тұрғысынан қазақ қыздарының жолы жабық еді. Қараңғылықтың қақпасы қымталып, үміттің шамы әлсіз жанып тұрған заманда қазақ қыздарының білімге деген талпынысы көктемгі қардың астынан қылтиып шыққан нәзік гүл іспетті. Қалың надандық пен қатал тағдырдың арасында қалған олардың әр қадамы – тас жолдағы табанына кірген тікенек сияқты болатын. Олар білім алуға ұмтылған сайын тағдырдың сынағы да ауырлай түсті. Бұл – жай ғана оқудың жолы емес, азап пен арпалыстың, көз жас пен құрбандықтың жолы болды. Десе де елімізде есімі алтын әріптермен жазылған бұл арулардың тағдыры бүгінгі ұрпаққа тек мақтаныш қана емес, терең тебіреніс тудырады. Себебі бір салада тұңғыш болып, қақ жару қиынның қиыны.
Қазақ халқының тарихында өз өмірін ұлтының дамуына арнап, тұңғыш бастамаларды көтерген талай қайраткер қыздар болды. Олар қиын замандарда білім мен өнердің, ғылым мен ерліктің жұлдызын жағып, кейінгі ұрпаққа өшпес өнеге қалдырды. Сол асыл арулардың қатарында ағартушы, ұстаз әрі журналист Нәзипа Құлжанова, екінші дүниежүзілік соғыстағы жалғыз қазақ ұшқышы Хиуаз Доспанова, сондай-ақ тау-кен ғылымындағы алғашқы қазақ әйел ғалымдарының бірі Нәйлә Бозанова бар. Осы үш тұлғаның өмір жолы, халқына сіңірген еңбегі, қазақ мәдениеті мен ғылымындағы маңызы және кейінгі буынға қалдырған мұрасын талқылайық. Олар – тарих сахнасында ерлермен иық тірестіре жүріп, елінің еңсесін көтерген қайсар қыздар.
ХИУАЗ ДОСПАНОВА – КӨК АСПАНДАҒЫ БАТЫР ҚЫЗ
Хиуаз Қайырқызы Доспанова (1922–2008) – Екінші дүниежүзілік соғыста неміс басқыншыларына қарсы шайқасқан жалғыз қазақ қызы, аты аңызға айналған ұшқыш. Хиуаз – әскери авиация тарихына ерлікпен із қалдырған тұлға. Ол әйгілі «Түнгі ведьмалар» атанған 46-гвардиялық түнгі авиациялық полкында штурман ретінде жауға талай соққы берді. 20 жасында сұрапыл соғысқа аттанған қайсар қыз 300-ден астам жауынгерлік ұшу жасап, талай жаудың нысандарын жермен-жексен етті. Әуеде сан рет өліммен бетпе-бет келіп, 14 рет ұшағы апатқа ұшыраса да, Хиуаз әрдайым тірі қалып, ауыр жарақаттарына қарамастан қайтадан майданға оралды. Бірде 1943 жылы Кавказ аспанында қонуға бет алған қос ұшақ соқтығысып, Хиуаз қос аяғын сындырып қатты зардап шекті. Дәрігерлер оның ұшуын тоқтатпақ болса да, үш ай өткенде ол полкына қайта оралып, жауынгерлік міндетін жалғастырды. Осындай жанқиярлық ерлігі үшін жас қазақ қызына қаруластары «қанатты қыз» деген ат берді. Шынында да, Хиуаз Доспанова – халқымыздың қайсарлығы мен батырлығының символы.
Соғыс жылдарында Хиуаз Доспанова Солтүстік Кавказдан бастап Берлинге дейінгі шайқастардың бәріне қатысты. Ол Кубань, Қырым, Украина, Польша жерлерін жаудан азат ету ұрыстарына қатысып, жау техникасы мен қоймаларын жоюда орасан ерлік көрсетті. Түн қараңғылығын жамылып, бомбалаушы По-2 ұшағымен дұшпанға үрей сепкен қазақтың қызы фашистердің талай түнін ұйқысыз өткізді. Неміс солдаттары әйел ұшқыштардан қорыққандықтан, Гитлердің өзі әрбір атып түсірілген әйел экипажы үшін сарбаздарына арнайы сыйлық уәде еткені тарихтан белгілі. Алайда жау қанша әрекеттенсе де, Хиуазды тоқтата алмады.Ол жеңісті Берлин түбінде қарсы алды.
Хиуаздың ерлігі сол заманда тиісті бағасын ала қоймаса да, майдандастары мен командирлері оны жоғары бағалаған. Полктағы белгілі ұшқыш Марина Чечнева Хиуаз туралы: «Хиуаз Доспанова ұшағын нысанаға үнемі дәл апарып, өз аэродромына да сондай дәлдікпен қайтып отыратын» деп жазды. Соғыстағы батырлығы үшін Хиуаз бірнеше орден-медальмен наградталды. Қызыл Жұлдыз ордені, ІІ дәрежелі Отан соғысы ордені, Қызыл Ту ордені, сондай- ақ «Кавказды қорғағаны үшін», «Варшаваны азат еткені үшін», «Германияны жеңгені үшін» медальдарын кеудесіне тақты. Бұл марапаттар – оның қан майдандағы көзсіз ерлігінің куәсі. Кейін елге оралғанда да Хиуаз Доспанова елеусіз қалған жоқ. Бейбіт заманда халқымыз оның ерлігін ақыры мойындап, 2004 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығымен Хиуазға «Халық Қаһарманы» атағы берілді . Осылайша, қазақтың батыр қызы тәуелсіз елінің ең жоғары марапатына ие болды.
Соғыстан кейін Хиуаз Доспанова тек әскери ерлігімен емес, бейбіт өмірдегі белсенді қызметімен де танылды. Ауыр жарақаттан соң ұшуға жарамаса да, ол елге оралып, қоғамдық-саяси жұмысқа кірісті. Алматыға қоныс аударып, Қазақстан Комсомолы Орталық Комитетінде жауапты қызметтер атқарды. Кейінірек Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланып, халық игілігі үшін шешімдер қабылдауға атсалысты. Сонымен бірге, мәдениет пен спорт саласында бірқатар игі бастаманың басы-қасында жүрді. «Абай» операсы мен «Шоқан Уәлиханов» драмасын сахналауға, Алматыдағы әйгілі Медеу спорт кешенін салуға ұйытқы болды. Жаңа ғимараттар тұрғызып, мәдени шаралар ұйымдастыруда ер азаматтармен бірге иық тірестіре еңбек етіп, тың жобалардың ортасынан табылды. Хиуаз Доспанова соғыста ғана емес, соғыстан кейін де елінің өркендеуіне үлес қоса білді.
НӘЗИПА ҚҰЛЖАНОВА – АҒАРТУШЫЛЫҚТЫҢ ШАМШЫРАҒЫ
Нәзипа Сегізбайқызы Құлжанова (1887–1934) – ХХ ғасыр басында қазақ қыздарынан шыққан тұңғыш журналист, ұстаз, аудармашы, этнограф, қоғам қайраткері . Ол Торғай қаласында ауқатты отбасында дүниеге келіп, бала кезінен білімге құштар болды. 1902 жылы Қостанайдағы қыздар гимназиясын үздік бітірген соң, ұстаздық жолын Семейдегі мұғалімдер семинариясында бастаған. Сол кезден-ақ ол ұлтының болашағы үшін күресуге бел буып, қазақ әйелдерінің білім алып, қоғамға араласуына жол ашуды өзіне мұрат етті.
Нәзипа қазақ әйелдерінің арасынан тұңғыш рет баспасөзге қалам тербеді. Ол «Қазақ», «Сарыарқа», «Алаш» газеттерінде әйел теңдігі, оқу-ағарту мәселелері жөнінде батыл мақалалар жариялап тұрды. Сол заманда ұлттық басылымдарда әйел құқы мен қоғамдағы орны туралы сөз қозғау оңай емес еді, бірақ Нәзипа мұны өз парызы санады. Алаш қозғалысы жылдарында да ол белсенділік танытып, 1917 жылы Семей облыстық қазақ съезінің төралқасына мүшелікке сайланды. 1920 жылы Қазақ АКСР Халық ағарту комиссариаты жанындағы қазақ тілінде оқулық, кітап шығару және баспасөз жөніндегі комиссияда жұмыс істеп, Ахмет Байтұрсынұлы бастаған жаңа қазақ әліпбиін енгізу ісіне атсалысты. Нәзипа Құлжанова сол арқылы қазақ жазуы мен білімінің жаңғыруына үлес қосты.
Журналист Нәзипа тек баспасөзбен шектелмей, мәдени-ағартушылық шаралардың ұйытқысы болды. 1914 жылы Абай Құнанбайұлының қайтыс болғанына он жыл толуына орай Семейде әдеби кеш ұйымдастырып, халықты ұлы ақын мұрасымен тереңірек таныстырды. 1915 жылы Петроградтағы қазақ жатақханалары мен жаралы жауынгерлерге жәрдем беру мақсатында қайырымдылық кешін өткізді. Осындай қоғамдық істері арқылы Нәзипа көптің алғысына бөленіп, сол кезеңдегі оқыған қазақ жастарының рухани жетекшісіне айналды.
Нәзипаның тағы бір қыры – аудармашылық пен этнография еді. Ол Ыбырай Алтынсариннің мұрасын насихаттап, халық ауыз әдебиеті мен салт-дәстүрін зерттеу ісіне көңіл бөлді. Орыс тіліндегі бірқатар шығарманы қазақшаға тәржімалап, туған тілдің ғылыми-көпшілік стилін байытты. Сондай-ақ ұзақ жылдар педагогтік тәжірибесін жинақтап, қазақ балаларына арналған оқулықтар жазды. 1923 жылы Орынборда «Мектептен бұрынғы тәрбие», 1927 жылы Қызылордада «Ана мен бала тәрбиесі» атты әдістемелік кітаптарын шығарып, жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу жөнінде тың ұсыныстар енгізді.
Нәзипа Құлжанованың ең үлкен жаңашылдығы – қазақ қызының қоғам өміріне белсене араласуына жол ашу болды. Ол өз замандастарына мақалалары арқылы үн қатып, әйел теңдігін, білім алу құқын қорғады. Нәзипаның пайымынша, ұлттың өсуі әйелдің өркендеуіне тікелей байланысты. Оның осы тұрғыдағы бір ойлы сөзі бар: «Әйел – халықтың анасы. Білімді, іскер, еркін әйел ғана өз халқын өркениетті елдердің деңгейіне көтере алады». Шынында да, Нәзипа өз үлгісімен қазақ қыздарына шамшырақ болып, оларды өнер-білімге шақырды. Бүгінде қазақ қоғамында әйелдер түрлі салада жетістікке жетсе, оның бастауында осындай алғашқы қарлығаштар тұрғаны анық.
Нәзипа Құлжанова қазақ мәдениеті мен баспасөзінің дамуына өлшеусіз еңбек сіңірді. 1922-1925 жылдары «Еңбекші қазақ» газеті редакция алқасының мүшесі, «Қызыл Қазақстан» журналының жауапты хатшысы қызметтерін атқарды. 1925-1929 жылдары «Әйел теңдігі» журналының редакциясын басқарды. Осы басылымдар арқылы білім, денсаулық, ұлттық мәдениет туралы танымдық мақалалар жазып, халықтың көзін ашуға талмай қызмет етті. Оның тікелей араласуымен қанша қазақ қызы білім алып, әлеуметтік іске араласты. Нәзипаның ғұмыры ұзақ болған жоқ. 1934 жылы 47 жасында дүниеден озды. Бірақ қысқа өмірінде ол қараңғы заманда жарық шамшырақтай болып, халқына жол көрсетті. Бүгінде біз оны қазақтың алғашқы ағартушы әйелдері санатында құрметпен еске аламыз.
НӘЙЛӘ БОЗАНОВА – ҒЫЛЫМНЫҢ АЛҒАШҚЫ ҚАРЛЫҒАШЫ
Нәйлә Оразғұлқызы Бозанова (1911–1993) – қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш биология ғылымдарының докторы, профессор, академик. Ол – күллі Орта Азиядағы алғашқы әйел академик атанған ғалым, әрі Қазақстанда ауыл шаруашылығы, жануарлар физиологиясы ғылыми мектебінің негізін қалаған жаңашыл зерттеуші . Нәйлә Бозанова кеңестік дәуірдегі ғылымда зор жетістіктерге жеткен қайсар жан. Оның өмір жолы қазақ қыз-келіншектерінің ғылым-білімге бет бұруындағы жарқын үлгілердің бірі саналады.
Нәйләнің әкесі Оразғұл заманында ветеринар-дәрігер еді, ғылымға жақын жанұяда тәрбиеленген болашақ ғалым кішкентайынан ізденімпаз болып өседі. 1920 жылдары қазақ қыздары үшін жоғары білім алу қиын шақ болса да, Нәйлә сол тосқауылдарды бұзып шықты. Ол Алматыдағы зоотехникалық-малдәрігерлік институтқа түсіп, 1932 жылы табысты тәмамдады. Институтты бітірген соң, сонда ұстаздық қызметке қалып, ассистенттікпен бастаған ғылыми-педагогикалық жұмысы 15 жылда жемісін берді. 1945 жылы небәрі 34 жасында биология ғылымдарының докторы дәрежесін қорғап шықты. Бұл – сол дәуірдегі қазақ әйелдері арасындағы тұңғыш ғылым докторы атағы еді. 1946 жылы Нәйлә Бозановаға профессор ғылыми атағы берілді. Ал 1951 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының толық мүшесі, академигі атанып, ғылыми ортада үлкен беделге ие болды. Нәйлә Бозанова Орталық Азиядағы әйелдер арасынан шыққан алғашқы профессор және академик. Оның бұл жетістігі қазақ қыздарының да ең жоғары деңгейде ғылыммен айналысуға қабілетті екенін дәлелдеді.
Ғалымның негізгі зерттеу саласы – мал физиологиясы еді. Ол ірі қара малдың ас қорыту ерекшеліктері мен бұзау-торпақтың өсу физиологиясын терең зерделеп, осы бағытта жаңалықтар ашты. Нәйлә Бозанова алғашқылардың бірі болып ішек қарынның мембраналық қорытылу механизмін ғылымға енгізді. Бұрын тек микроорганизмдер арқылы жүреді делінген қорытылу процесінің күйіс қайыратын малдың ішек қабырғасында да болатынын дәлелдеді. Бұл жаңалық мал азығын тиімді пайдалануды жақсартуға жол ашты. Сонымен қатар ғалым мал азықтандырудың жаңа әдістерін ұсынды. Өзі жүргізген тәжірибелер нәтижесінде пропион қышқылды ашытқы қосылған сүрлемнің малдың өніміне оң әсерін көрсетіп, оны шаруашылықтарға енгізді. Нәйлә ғалымның ғылыми жетекшілігімен ауыл шаруашылығы малдарының зат алмасу, қан айналымы, тыныс алу физиологиясы бойынша кешенді еңбектер жазылды. Ол шәкірттерімен бірге малдың ас қорыту жүйесінің жасы, азық түрі, өнімділігіне байланысты өзгерістерін зерттеп, ғылыми ұсыныстар әзірледі. 1970-80 жылдары оның зертхана-тобы мембраналық қорытылу құбылысы бойынша республиканың алдыңғы қатарлы ғылыми орталығына айналды.
Ол тек ғалым-зерттеуші ғана емес, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары басшы ретінде де танылды. 1948-1951 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясының Тәжірибелік биология институтының директоры қызметін атқарды. 1951-1966 жылдары Ғылым академиясының Биология және медицина бөлімінің академик-хатшысы болды. Ал 1966-1986 жылдары өзі негізін қалаған Адам және жануарлар физиологиясы институтының директоры болып, қазақ ғылымында тұтас бір ғалымдар буынын тәрбиеледі. Академик Н.Бозанова ғылыммен қатар, мемлекет ісіне де белсене араласты.Бірнеше шақырылым Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланып, елдің ғылым-білім саясатын қалыптастыруға үлес қосты. Сонымен бірге, бейбітшілікті қорғау комитетінің Қазақ бөлімшесін басқарып, аналар мен әйелдер атынан бейбіт өмірді насихаттады. Осыншама еңбегінің өтеуі ретінде мемлекет оны жоғары марапаттармен сыйлады. Нәйлә Оразғұлқызын Ленин ордені, Октябрь революциясы, Еңбек Қызыл Ту және «Құрмет белгісі» ордендерімен наградтады . Бұл марапаттар – оның ғылыми және қоғамдық қызметінің қаншалықты маңызды болғанының айғағы.
Нәйлә Бозанова – қазақ қыздарының ғылым биігін бағындыра алатынын дәлелдеген тұлға. Оның табандылығы мен жаңашылдығы қазіргі жас зерттеушілерге үлгі.
ТҮЙІН. Нәзипа, Хиуаз және Нәйлә – үшеуі үш түрлі заманда, үш түрлі салада қызмет еткенімен, барлығын біріктіретін ортақ қасиет бар. Ол – халқының қажеті үшін өзін арнау, ұлтының намысы үшін қайсарлық таныту. Бұл жандар қиындыққа мойымай, тұңғыш жол салғандығымен құнды. Ең бастысы – бұл үш тұлғаның да мұрасы мен өнегесі қазіргі қазақ жастары үшін таусылмас қазына. Олар өз ғұмырлары арқылы қыз баланың да, жалпы кез келген жанның да, егер мақсат-мұраты айқын, ниеті түзу болса, талай белесті бағындыра алатынын дәлелдеді. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның қыз-жігіттері Нәзипадай оқуға, Хиуаздай Отанды сүюге, Нәйләдай ғылымға құштар болса – қазақтың көк байрағы қай салада да биікте желбірейтіні сөзсіз. Бұл майталман арулардың өнегелі өмірі жастарға жігер мен шабыт бір уақыттық мотивация болмауы керек. Себебі құр сөзбен емес, қыз болса да іспен дәлелдеген тұлғалар.
Азамат АБИМОЛДА
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!