Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері жастар саяси өмірге сирек араласып келеді. Саяси жүйе тұрмақ, өз өмірінде белсенділік танытуға талпынатын жас буын да төбе көрсете бермейтінін байқаймыз. Одан қалса, елдің ертеңіне алаңдаған ағайын алға озға, аяғын шалып әлекпіз. Содан мемлекеттік жүйе жастарға сенгенімен, оны қолға алуға ынталы жастың ыңғайын байқамаймыз. Мейлі, мәселе онда емес, бүгінде саяси аренада жастар қандай қолтаңба қалдырды? Қандай проблеманы шешіп, ықпалын өткізе алды? Мінберде мәселе көтеріп, оның соңын бақты ма? Шағын ізденіс жасап көрдік. Содан тақырыптағы сауалға нақты жауап таппасақ та, өзіндік нәтижелерге көз қуанып қалды.
Зерттеулер көрсеткендей, қазақстандық жас ұрпақ саяси үдерістерге салыстырмалы түрде бейтарап қарайды және демократиялық бастамаларға қызығушылығы төмен. Десе де соңғы жылдары жағдай өзгеріп, жастардың саяси белсенділігі артып келеді. 2019 жылы жарияланған «Жастар жылы» кезінде де белсенді топтардың үні жергілікті билікке таңсық әрекет болып көрінді. Осылайша, қазіргі таңда жастардың саясатқа қатысуы тұрақты тенденцияға айналып келе жатыр деген ыстық үміт жоқ емес.
ЖАСТАРДЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІ «РАДИКАЛДЫ» БОЛЫП БАҒАЛАНДЫ
Тәуелсіздік жылдары жас-тардың саясаттағы орны әлсіз еді. Бірқатар сарапшы Қазақстанның жас буыны саяси өзгерістерге көп көңіл бөлмейді деп жазады. Сabar.asia сайтында жарияланған «Қазақстандағы мемлекеттік емес жастар белсенділігі қай деңгейде?» деген мақаласында сарапшылар жастар белсенділігі тарылып келе жатқанын айтты. Мақалада әсіресе қазақ жастарының ахуалын тілге тиек еткен.
– Қазақстанда мемлекеттік емес, яғни үкіметке қатысы жоқ жастар белсенділігі жылдан-жылға тарылып барады. Белсенді, азаматтық ұстанымы бар жастардың бастамалары жиі «радикалды» деп бағаланып, қоғамда теріс қабылданады. Әсіресе, еркін түрде топтасып, тіркелмеген қозғалыстарды ұйымдастырғысы келгендер түрлі кедергілерге тап болуда. Бұл – билік тарапынан тәуелсіз бастамаларға деген сенімсіздік пен шектеулердің күшеюінен. Соның салдарынан көптеген жас ашық саяси кеңістіктен шеттеп, экологиялық немесе әлеуметтік сипаттағы уақытша, жергілікті акциялармен ғана шектеліп отыр. Алайда мұндай белсенділіктің жүйелі сипатқа ие болмауы – олардың қоғамдағы нақты өзгеріске ықпал ету мүмкіндігін төмендетіп келеді. Сарапшылар қазіргі ахуалды «еркін белсенділікке арналған кеңістік тарылды» деп бағалап отыр, – деп жазды Сергей Маринин.
Сондықтан да 1990-2000 жылдары саясат алаңында жастар қозғалыстары болмаса да, олардың қызметі көбіне әлеуметтік мәселеге бағытталды. Дегенмен әлеуметтік желілер мен азаматтық белсенділік құралдарын меңгерген бүгінгі ұрпақ саясатқа араласудың жаңа формасын дамытып келе жатыр. 2019 жылғы сайлау кезеңінде жастардың бұқаралық наразылығы мен өзіндік пікір білдіруі жастардың саяси сахнада серпіні бар екенін байқатады. Мысалы, Наурыз 2019да Алматыда #МенОяндым бейнеролигі таралып, белсенді жастар саяси жаңалық ретінде ескеріле бастады. Бірақ сол жылы «Жастар жылы» жарияланғанына қарамастан, билік тарапынан осы белсенді жастарының әрекеттері «радикалды» болып бағаланғанын атап өткен жөн. Осыдан кейін жастардың саяси ұстанымдарына әріқарай көңіл аудару билік үшін маңызды мәселелердің біріне айналып үлгерді.
ЖАСТАРДЫ «САЯСИ ӘШЕКЕЙ» ҚЫЗЫҚТЫРА МА?..
Тоқсаныншы жылдары Қазақстанда әртүрлі жастар қозғалысы мен ұйымы пайда болды. Е-ресурстардағы деректерге қарағанда, 1992 жылы «Поколение» қозғалысы құрылып, кейінгі жылдары «Қазақстанның болашағы үшін», «KAZAKHSTAN 2030» секілді жастар ұйымдары мен партиялар құрылды. Алайда бұл қозғалыстардың көбі мемлекеттік қолдауға ие болмағандықтан ұзақ өмір сүрмеді. Кейінгі кезеңде мемлекеттік деңгейде жастарды тарту шаралары күшейе бастады. 1999 жылы Қазақстан Президенті «Жастар саясаты тұжырымдамасын» бекітіп, жастарды білім, еңбек және инновация саласына тарту мақсатын айқындады.
2005 жылы басталған «Жасыл Ел» экожобасы арқылы ауылдық жердегі талай жастарға әлеуметтік жұмыс ұсынылды. Мысалы, 2010 жылы «Жасыл Ел» еңбек жасақтары 3692 жұмыссыз жас адамның қатысуымен Алматы қаласының айналасындағы 966 гектар аумақты тазалап, 635 894 түп ағаш отырғызды. Сол жылы «Жас Отан» жастар қанаты Нұрсұлтан Назарбаев бастаған «Нұр Отан» партиясында құрылды. Бұл мемлекеттік жобалар мен ұйымдар жастарды белсендіру мақсатында жасалғанымен, олардың саяси бәсекеге шынайы жол ашты деу қиын. Мысалы, «Дипломмен – ауылға!» сияқты бағдарламалар әлеуметтік қолдау болса да, жастардың билік шешіміне тікелей ықпал ете қойған жоқ.
Қазіргі кезде «жас саясаткер» тұжырымдамасы кеңінен қолданыла бастады. Парламент сайлау заңдарына енгізілген өзгерістерге сәйкес партиялық тізімдегі үміткерлердің кемінде 30%-ы 29 жасқа дейінгі азаматтар болуы тиіс. Сонымен бірге 2018 жылдан бастап «Президенттік жастар кадр резерві» бағдарламасы іске қосылып, 35 жасқа дейінгі талантты жастарды мемлекеттік қызметке тарту мақсатында біліктілік байқауы ұйымдастырылуда. Алайда осы шаралардың қаншалықты саяси өкілдікке әкелетінін әзірге айту қиын. Әйтеуір жастарды қызықтыратын «саяси әшекейлер» көбейді, бірақ оған қызығып жатқанын байқамаймыз…
Елбасыға ескерткіш қоюды ұсыну жастарды саяси сахнаға тартты ма?
Қазақстанның саяси сахнасында енді жастар санатқа жататын азаматтар белсенді көрініп жүр. Мәселен, 2021-2023 жылдардағы VII шақырылым Парламенті құрамында Мәди Ахметов сияқты 25 жастағы депутаттар болды. Ол – тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ең жас Мәжіліс депутаты. Ахметов – бұрын «Жас Отан» жастар қанатының Алматы филиалын басқарған, кейінгі сайлауда «Нұр Отан» партиясының тізімінен депутат болған өкіл. Әрине, тарих оның есімін түрлі эмоциямен қабылдады. Өйткені кейбір БАҚ Ахметовты жағымпаз депутат ретінде айшықтады. Оны ашық айтқандардың қатарында қоғам қайраткері, журналист Арман Шораев та бар. Шораевтың: «Біздің елде де жағымпаздық көп. Біреудің бір жерін жалап жоғары мансапқа жетіп жүргендер бар. Жас депутат Мәди Ахметовтің билікке қалай келгенін бәріміз білеміз ғой. Ол жастарға теріс үлгі. Ондайлар көп қой. Жағымпаздарды депутат қылу – билік қастандығы» деген пікірі бар.
Осындай мысалдар жастардың партиялық құрылымдардан ұшқырлық тапқанын аңғартады. 2022 жылғы қаңтардағы халық толқынында да жастар көп болды. Қала көшелерінде газбен жанармай бағасының қымбаттауына наразылық білдірушілер арасында жастары 20-30-дағы азаматтар бар еді. Олар бейбіт акциялар ұйымдастырып, әлеуметтік желіде ақпарат тарату арқылы өзінің ұстанымын жеткізді. Алайда бұл шерулер билік тарапынан қатал шектеуге ұшырады. Билік партияларының өз ішінде де жастар ұранының естілуі байқалады.
Мысалы, «Аманат» партиясының жастар қанаты бұрынғы «Жас Отан» атынан саяси кадр дайындаумен айналысады, ал жаңа тіркелген Respublica, «Бәйтерек», «Ақ жол», «Қазақстанның халық партиясы» секілді күштердің бағдарламалары жастарға арналып жасалған жобалармен толықтырылуда. Дегенмен жастардың партиялық шеңберден тыс бастамалары да бар, 2019 жылы Әл- Фараби даңғылында түскен бейнероликтерінен кейін Алматыда «Оян, Қазақстан!» қозғалысы құрылып, Ашық сайлау мен парламенттік басқаруды талап етті. Сол жылы «Мен ояндым» әлеуметтік челленджі жастар арасында кеңінен тарап, олардың саяси белсенділігін арттыруға әсер етті. Осылайша, қоғамдық кеңестер мен жастар ұйымдары арқылы емес, өз бастамасымен еркін топтар да бой көрсетуде.
ЖАСТАРДЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕГЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ ДЕ ЖОҚ ЕМЕС
Жастар парламентте, әкімдіктер мен партияларда ұсынылған жаңа идеялар мен заң жобалар арқылы өз ықпалын көрсетуде. Мысалы, сол кездегі жас депутат Мәди Ахметов 2022 жылы депутат ретінде Назарбаев дәуіріндегі «Елбасы туралы» конституциялық заңның күшін жоюға дауыс беріп, биліктегі артық құқықтарды шектеуді қолдады. Жергілікті деңгейде де жастар ұсынымдары қарастырылуда. Көп облыс пен қалада кеңірек қалпына келтіру жобалары, экологиялық бастамалар талқыланып, іске асып жатыр. Мысалы, жастардың ұйымдастырған «Менің үйім», «Менің ауылым» секілді урбанистикалық жобалары арқылы көпқабатты тұрғын үйлердің абаттандырылуы мен қоғамдық кеңістіктердің жасылдандыруы пысықталуда. Бұл бастамалар ішкі саясаттың күн тәртібіне жастар ұсынған жобалардың енгенін көрсетеді.
Алайда жастардың кейде өткір ескертпелері қарама-қайшы реакциялар туғызады. Қағаз қаладағы полиция бекетіндегі ойыншық сейфтің сынықтары мен граффити алаңда өткізілген акцияның зардаптары екенін көруге болады. Мұндай оқиғалар жастардың наразылық акцияларының жергілікті кеңістікте шиеленіс тудыратынын көрсетеді. Жастардың үнін билік кейде «ашық пікірталас емес» деп бағалайды. Жалпы алғанда, жастар талабы қоғамдық резонанс тудыруға, медиаға жаңалық беруге қабілетті, бірақ олардың ұсыныстарының бәрі сәтті жүзеге аса бермейтінін де ұмытпайық. Кей өңірлерде жастар кеңестері құрылса да, ондағы шешімдер көбіне жай ғана ұсыныс ретінде қалып, нақты реформаларға айналуы сирек кездесіп жатыр. Демек, жастардың барлық бастамалары жан- жақты қолдау табуға міндетті деген пікір де теріс екенін есте ұстаған жөн.
Расын айтқанда, қазірде жастар саяси жүйеге жаңа дем мен көзқарас әкеледі. Олар технологияға икемді, мемлекеттің жұмысындағы цифрлық өзгерістерді жедел сезе алады. Ашықтық пен еркін ойлау арқылы олар халықпен тікелей байланыс орнатып, әлеуметтік желілерде кең қолдау табады. Мысалы, интернет арқылы басталған #МенОяндым шиеленісі тікелей саяси мәселені жариялады. Бірақ жастардың басты әлсіздігі – тәжірибенің аздығында. Көп жағдайда олар мемлекеттік басқарудың күрделілігін толық ұғынбайды. Сондай-ақ институттар тарапынан жастар бастамаларына берілетін қолдау аз, ал жаңа жобаларды тұрақты жүргізу үшін мотивация жетісе бермейді. Осындай қиындықтарды ескере отырып, жастар ортасын дамытуға арнайы әлеуметтік кадр резерві қызметі керек екенін байқаймыз.
ШЕТЕЛДІК ЖАСТАР ҮКІМЕТТІ БАСҚАРЫП ЖҮР
Әлемде де жастар саяси сахнаға шығып жүрген елдер бар. Мысалы, Францияда Президент Эмманюэль Макрон жас кадрларға сенім артып, 2024 жылы 34 жастағы Габриэл Атталды Премьер-министр қызметіне тағайындады. Аттал өзінің жас мөлшерін атап, «Мұнда жас ұрпаққа сенімнің символы ғана көрінгенін қалаймын» деді. Финляндияда 34 жаста басшы атанған Санна Марин ел тарихындағы ең жас үкімет жетекшісі болды. Шығыс Еуропада да жастардың белсенді қозғалыстары бар, мысалы Польшада жаппай экологиялық шерулер, Сербияда Otpor қозғалысы өткен. Оңтүстік Кореяда жастар 2020 жылдардағы сайлауларда партиялар ұсына бастаған, ал Жапониядағы Либерал- демократиялық партияның «Жас саясаткерлер» одағы белсенді жұмыс істейді. Бұл елдерде жастар саяси жүйеге партиялардың тізіміне, үкімет кабинетіне еніп отыр. Қазақстан да партиялық тізімдерінде жастарға кемінде 30%-дық квота міндеттеген заң қабылдады. Алайда қазіргі кезде жаңа партиялар мен билік жетекшілері Қазақстандағыдай жастар кадр резервін құрып, мүмкіндіктер ұсыну жолында. Дегенмен шетелдік тәжірибеде ел ішінде ашық сайлау мен жүйелі кадрлық жаңару арқылы жастар үні естіледі деу сенімді дүниеге айналып келеді.
«Қазақстандағы жастар саясаты – жай сахнада бейнелеу ме, әлде нақты трансформацияның бастауы ма?» деген сұраққа нақты жауап таба қоймадық. Мысалы, 2022 жылғы қаңтар оқиғасынан кейін Мемлекет басшысы жастармен тығыз жұмыс жасау қажеттігін жиі атап жүр. Франция тәжірибесін ескере отырып, біздің елде де билік жағы жастарға сенім артуға дайын екенін айтуға болады. 2023 жылғы саяси реформалар кезінде жаңа партиялардың тізіміне жастар белсенді түрде еніп жатыр. Дегенмен бірқатар сарапшы Қазақстан азаматтық қоғамының қалыптасуы әлі де бастапқы кезеңде екенін, жастар үнінің ешқашан да толығымен «тыңдалып», саяси еркіндікке айналмағанын атап көрсетеді. Саяси жүйені жаңарту үшін жастардың саяси қатысуын кеңейту маңызды. Жас буын заңнамада, сайлау процесінде, қоғамдық тәртіпте көп өзгерістер әкелуі мүмкін. Мысалы, Габриэль Атталдың сөзінше, жаңа үкімет жас ұрпаққа сенімнің символы болуы тиіс. Сондықтан алдағы онжылдықта жастар саяси мәдениетті жаңартып, цифрлық және әлеуметтік желідегі белсенділік арқылы қоғамға ықпал ете алады. Қазақ жастары бұл жолда кедергілерге кездесетіні ақиқат, бірақ оларды елеусіз қалдырмау арқылы келешек қоғамның тұтастығына сеніммен қарауға болады. Мақаланың тақырыбындағы және тақырыпшалардағы сұрақтарға барынша жауап іздеп көрдік. Бәлкім жауап ұсынған да болармыз, десе де нақты айтатын ақиқаты көмескі. Қалғанын уақыт көрсетер, әзірге ізденістен түйгеніміз – осы.
Е.СӘРСЕНҰЛЫ,
журналист
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!