Мемлекеттік тілдің ақсап тұрған тұсы – көшедегі жарнама. Қадам бассаң, көшеде ілулі тұрған хабарламадағы орфографиялық, стилистикалық, грамматикалық қатені көзің шалады. Қатені көрейін демейсің, көруге тура келеді. Облыс орталығы – Қызылорда қаласындағы кәсіпкерлік нысандар мен жарнамалық хабарламалар қаншалықты қате жазылған? Мұның себебі мен салдары қандай? Бұл бағытта қандай шаралар қолға алынуда? Қатеге көз жұмғанмен, тілдің тағдыры сіз бен біздің қолымызда емес пе? Көкейдегі осы сынды сұрақтарға өзімізше ізденіп, жауап іздеп көрелік.
«5 көшеден 109 қате табылды»
Көкейкесті мәселеге айналып, әрбір тілін сүйетін, өзін қазақтың азаматы санайтын жанның алаңын тудырған жай қазақ тілінің көрнекі ақпарат пен жарнама тілі ретінде қолданылуы екенін атап өттік. Жасыратыны жоқ, аталған салада қазақ тілі – қосалқы тіл, аударма тілі, оқылмайтын шалажансар тіл. Тіпті, өз тіліміз өз көшемізден көрінбей жүр. Қазір қазақ қоғамы нарықтық қарым-қатынасқа көшкен, жер мен көкті жарнама жаулаған заман. Аттап бассаңыз – жарнама, теледидар, радио қоса қалсаңыз – жарнама, әлеуметтік желіде отырсаңыз – тағы да жарнама.
Әріге бармай әңгімені өзіміздің қаладан бастасақ. Жыл басында облыстық қоғамдық даму басқармасының тапсырысы аясында қаладағы 30 көшенің бойында орналасқан кәсіпкерлік нысандарға мониторинг жүргізу жоспарланған. Қала аумағында орналасқан орта және шағын кәсіпкерлік нысандардың көрнекі ақпараттарының «Тіл туралы» Заңының 21-бабына сәйкестігі зерделеніп, кемшілік анықталған нысан иелеріне түсіндіру жұмыстарын жүргізу мақсатында «Korneki» әлеуметтік жобасы іске қосылған еді. Жарнама тілі аталған заңға сай ма? Мониторинг нәтижесі қандай?
Айта кетейік, «Көрнекі» жобасының аясында құрылған мониторинг топтың құрамында Қызылода облысының қоғамдың даму басқармасына қарасты Тілдерді дамыту және ономастика бөлімі, «Тілдерді оқыту орталығы» КММ, қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің мамандары және арнайы дайындықтан өткен «Таза тіл» еріктілер тобы бар. Рейд жұмыстары барысында көшелер бойындағы халыққа қызмет көрсету орындары, сауда орталықтары мен басқа да жеке кәсіп нысандарындағы жарнамалар мен көрнекі ақпараттардағы тіл нормаларының сақталуы, мемлекеттік тілдің қолданылуы зерделенеді.
«Жобаға әлеуметтік желіні қолдану мақсатымен «Körneki» электронды платформасы (телеграм бот) және инстаграм-парақшасы жасақталды. Жұмыс барысы мен заңнаманы түсіндіруде тұрақты түрде посттар жарияланып тұрады. Қала тұрғындары қоғамдық қатынастардың әртүрлі саласында тіл заңнамаларының бұзылуын анықтаған жағдайда телеграмм бот платформасына ақпарат жолдай алады.Бір ғана сәуір айының қорытындысына сәйкес, орталықтағы 5 көшеде (Желтоқсан, Әйтеке би, Қазыбек би, А.Тоқмағамбетов, А.Байтұсынов) орналасқан 290 нысанның көрнекі ақпараты мен жарнамасы зерделеніп, барлығы 109 кемшілік анықталды. Яғни, шамамен жартысында қате бар. Әр көшенің екі жағына екі топтан бөлініп, ешқандай нысан қалып кетпеуі үшін барынша тырыстық. Жаяу жүріп бақылағандықтан, қазақ тілінің ережесіне сай келмейтін қате сөздер, атаулар мен жарнамалар қалып кеткен жоқ», – дейді жобаның үйлестірушісі Әсем Қаһарманова.
Жоба үйлестірушісі атап көрсеткендей, жарнаманың жартысына жуығы қате. Бір ғана Әйтеке би көшесінде орналасқан 44 азық-түлік, тұрмыстық тауар дүкенінің 12-сі, 7 сұлулық салонының 3-еуі, 11 қоғамдық тамақтану орнының 9-ы, 11 орта және шағын кәсіп нысандарының (банк, микрокредит орталығы, көлік жуу орындары) 5-еуінде қате бар. Азық-түлік дүкені де, сұлулық салоны да, тамақтану орындары да – күнделікті қызметін қолданатын мекемелер. Дегенмен кәсіпке ең алдымен кәсіпкердің өзі жауапты екенін ескерсек, қатеге қоғамдық көзқарастан бұрын аталған нысан иелері сыни көзқараспен қарауға тиіс.
Жауапкершілік – жарнамаға тапсырыс берушіде
Жарнаманың жаңа түрлері мен жаңа қалыптары пайда болуда, алайда негізгі міндетті мәтін атқарады. Жарнама тілі саласы қазақ тілінде жаңа сала деп қарастыруға болады. Қазіргі таңда жарнама үстем болып отырған орыс тілінде дайындалады да, кейін қазақ тіліне аударылады. Бұл жағдай керісінше болуы тиіс. Алдымен қазақ елінде қазақ тілінде әзірлену керек.
Сол тілдің ыңғайына жығылу, сол тілде қалай жазылса, үтір нүктесіне дейін қалдырмай, қазақ тілінде де солай жазу басым. Оған лайық балама немесе қазақ тілінің тілдік нормаларын сақтау ұмыт қалғандай. Интернет платформалардағы сөздіктің қазақ тілінің грамматикалық құрылысына, қиыстыру жүйесіне қиянат жасаған жерлері баршылық. Мәселе осында.
«Бұл мәселе қаншама жылдан бері көтеріліп жүр, көтеріле береді де. Журналистік көзқарастан бұрын қазақтың азаматы ретінде үндемей қалу – сын. Осыдан біраз жыл бұрын көршілес Ресейде де жарнамада ағылшын тілін жиі қолданып, орыстар шетелде жүргендей сезінетінін айтып шағымданған. Билік не істегенін білесіз бе? Жарнама мен хабарландыру тіліне арнайы заң шығарды. Ол бойынша, мен Мәскеуге барып, дүкен ашатын болсам, ұлттық орыс тіліндегі атауы менің қазақша дүкен деген жазуымнан 4-5 есеге үлкен болуы тиіс. Көлеміне қатысты шарт қойылды. Жарнаманың тілін түсінетіндер сөздің, шрифт көлемінің қандай рөл ойнайтынын біледі. Кішкентай қазақша жазылған дүкенді байқамай да қаласыз. Біздің елге де осындай, нақты шешім беретін заң керек!», – дейді журналист, «Halyqline» ақпараттық агенттігінің редакторы Рыскелді Жахман.
Шынында да, қала ішіндегі кофеханалардың жанындағы орыс тіліндегі «кофе с собой» сөйлемінің қазақшасын байқасаңыз, бас шайқайсыз. Қазақша аудармасы – «кофе өзіммен». Тіпті, орталық алаңда «Жан кездесулер» мейрамханасы бар екенін білдік. Түпнұсқасы – «душевные встречи». Шағын мейрамханалардың жарнамасынан «ұ», «қ» әрпін қанша іздесеңіз де таппайсыз. Бұл біз байқаған кемшіліктердің бір парасы ғана. «Кеңсе тілі қазақша болмай, іс оңбайды» деп өткен ғасырдың басында үлкен мінберлерде, баспасөз беттерінде дабыл қаққан Сәкен Сейфуллиннің жанайқай жаңғырығы қазір де естілетіндей…
– Қаладағы кәсіпкерлік немесе жеке нысандардың атауында қате болуы қоғамдық даму басқармасының, журналистердің, тіптен жеке адамдардың көтеретін мәселесі емес деп ойлаймын. Себебі қазақ ретінде қазақ тілінің алдындағы жауапкершілік әр адамда болуы керек. Немесе бірауыздан қала тұрғындары қате жазылған, қазақшасы жөнсіз түрлі кәсіпкерлік нысандарының қызметін, тауарын алмай, қарсылық көрсетсін. Бұл – шетелде дау-дамайсыз, ашық қарсылық танытудың қалыпты түрі, – дейді қала тұрғыны Азат Рахманұлы.
Кемшілік жарнама беруші де ме, жарнаманы жасаушы маманда ма? «Жарнама – біз үшін маңызды дүние, хоббиіміз, табыс көзіміз. Алайда сөз бен мәтінге қатысты қателіктер жарнама жасаушы агенттіктен кетпейтінін айтқым келеді. Себебі біз әр тапсырыстағы сөйлемнің, сөздің әр әріпіне, тыныс белгісіне жауап береміз. Тапсырыс беруші қандай мәтін береді, солай басылады», – дейді әлеуметтік желідегі жарнама агенттіктерінің біріндегі маман.
Әрине, кінәліні іздеу, біреуге кінә тағудан оңай іс жоқ. Алайда жарнама мен қазақ тіліндегі қатесіз, сапалы мәтін алдындағы жауапкершілік – ұлт пен тұтынушы алдындағы жауапкершілік екеніне мән бермей келеміз. Ал кәсіпкер үшін тұтынушының қалауы мен көзқарасы әрқашан дұрыс. Жарнама мәтінін ағылшынша, орысша жазу арқылы сатылымды арттырып, тұтынушы санын көбейтеміз деп жүріп ұлттық тілімізді, тілге деген құрметті сатып жіберген жоқпыз ба осы..?
Дина БӨКЕБАЙ
фото qamshy.kz
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!