Дәулет Жадырасын – Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, қазіргі қазақ поэзиясының жас әрі жарқын өкілі. Ол 1999 жылы 5 ақпанда Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Кәукей ауылында дүниеге келген. Өлеңдерінде адами құндылықтарды, өмірдің мәні мен қоғамдағы түрлі құбылыстарды жүрек түкпіріндегі терең иірімдермен ұштастыра отырып суреттейді.
Республикалық және облыстық, сондай-ақ түрлі әдеби байқаулардың жеңімпазы атанған Дәулеттің өлеңдері бүгінде жас оқырмандар арасында үлкен сұранысқа ие. Қазақ поэзиясына жаңа леп әкеліп, өзіндік қолтаңбасын қалыптастырған жас ақынның былтыр «Тығылмақ ойнамаймын» атты кітабы жарық көрген болатын. Осы орайда ақынмен әдебиет хақында азды-көпті әңгіме өрбіттік.
– Дәулет, қанша жасыңыздан бастап қалам тербеп келесіз? Алғашқы өлеңіңіз есіңізде бар ма?
– Бастауыш сынып оқып жүргенде мұғалімнің тапсырмасына сәйкес Астана туралы өлең жазғаным есімде. Жақсы баға алу үшін бір сәт «ақын» болу барлық оқушының басынан өткен шығар. Өкінішке қарай, толық мәтіні есімде жоқ…
– Қаламгерлер арасында сізге кім үлгі болды? Шығармашылығыңызға әсер еткен белгілі бір оқиға немесе тұлға бар ма?
– Нақты бір тұлғаны үлгі етіп көрмеппін, қайсыбір қаламгердің жақсы тұсын көрсем, соны бойға сіңіргім келіп тұратыны бар. Яғни әркімнен әртүрлі жақсылықты жинауға бейілмін. Ол бірінің мінезі, бірінің тәрбиесі, жазу стилі, ақыл- ойы және тағы басқа тұстары болуы мүмкін. Ал шығармашылыққа алғаш бастан өткерген кез келген сезім әсерін тигізді деуге болады. Менің ойымша, әрбір сәт, мейлі ол жарқын естелік болып саналмаса да, адамның ой-өрісіне ықпал етпей қоймайды. Себебі әрбір елеусіз сәттің өзі – ақпарат. Біз санамызда қандай ақпарат бар, соны ғана жазамыз. Сондықтан мәселе көзқараста деп есептеймін. Қала көшелеріне бір сәтке «шикізат» ретінде көз тастаған қаламгер, сөзсіз, мына дүниенің бекер еместігін сезінер еді.
– Былтыр «Тығылмақ ойнамаймын» атты алғашқы жыр жинағыңыз жарық көрді. Кітап қанша данамен шықты? Сондай-ақ кітапты шығару барысында қандай да бір қиындықтар болды ма? Қолдау білдірген жандар жайлы айтып берсеңіз…
– Бұрын баспа ісіне араласпаған және бұл салаға қызығушылық танытпаған адам үшін, әрине, қиындықтар болады. Кітабың оқырманның қолына тигенше атқарылатын шаруалары да аз емес. Бұл жерде барлық жауапкершілікті баспаға артатын адамдар туралы айтып отырған жоқпын. Біз кітап болып басылғанша дизайны, редактурасы, басқасы бар, өзіміз жасауға тырыстық. Кітап 1000 данамен жарыққа шықты. Демеушілік еткен екі адам бар. Біріншісі – Қостанай облыстық мәслихатының төрағасы Сайлаубек Есжанов.
Мен 2023 жылы мәслихат аппаратында жұмыс істеп жүргенде, ағамыз кітап шығару туралы ұсыныс айтқан болатын. Ол кезде өзім де, сөзім де дайын болмады. Алайда бір жылдан соң тұңғыш жинақты шығаруға ниеттенгенде, Сайлаубек Ерғазыұлы бір сөзге келместен қолдайтынын жеткізді.
Қолдау білдірген екінші адам – өзімнің жерлес ағам, белгілі журналист, «Күлтөбе» подкастының жүргізушісі Берікбол Төлеген. Ол «кітаптың мұқабасын мен істетіп берейін» деп ағалық пейілін білдіріп хабарласқан болатын. Осы тұлғалардың арқасында арқама ауыр жүк түсе қоймады десем де болады.
– Қазақ поэзиясының қазіргі деңгейін қалай бағалайсыз? Сондай-ақ дәл қазір қоғамда поэзияға деген қызығушылық төмендеп бара жатқан жоқ па? Қалай ойлайсыз?
– Мен де осы процестің «қатысушысы» ретінде баға беруден аулақпын. Бірақ қазақ өлеңі өзі жүріп өтуі керек жолда келе жатқан секілді. Ал қызығушылық мәселесіне келсек, берер жауап оңай. Сіз қазан-ошақ маңайындағы мәселені қозғасаңыз, әрине, сізді сол жердегі адамдар сүйіп оқиды. Ал екінің бірі ұға бермейтін үлкен тақырыпқа барсаңыз, сәйкесінше, аудиторияңыз да аз болмақ. Бұл – жалпы әдебиетке қатысты дүние.
Алайда бұл «қапалануға» себеп емес. Жеке пікірім, жаңағы айтқан «үлкен» тақырыпты қарапайым тілмен жеткізгенде ғана прогресс болады. Өз жазғанын өзі де жете ұқпайтын және сонысын оқырманға ұсынып жүрген қаламгерлердің бары жасырын емес. Жеңіл ойға жасанды салмақ беріп, сөзді қалай болса солай қолданып, соған «еркіндік» деп айдар тағу – бұл жай ғана әдебиет алдындағы жауапсыздық. Өлеңді жазып, қалғанын оқырманның құзырына қалдыру әйелдің бала туып, жетімдер үйінің алдына тастап кеткені секілді сезіледі.
– Қателеспесем, бүгінде Астана қаласында, Қазақстандық қоғамдық даму институтында жұмыс істеудесіз. Осындағы қызметіңіз жайлы айтып өтсеңіз…
– Иә, ел астанасына қоныс тепкелі екі жылға жуық уақыт өтті. ҚҚДИ – әлеуметтанулық зерттеулер институты. Мен осы мекемеде қарапайым менеджермін. Көбіне жобалардың ұйымдастыру жұмысымен айналысамын.
– Поэзиядан бөлек сазгерлік қырыңыз да бар. Ән әлеміндегі алғашқы туындыңыз жайлы айтып беріңізші… Қандай музыкалық аспаптарды меңгергенсіз?
– Өлең жазғанның бәрі ақын болмайтыны секілді, екі ән жазып өзімді сазгер деуге хақым жоқ, әрине. Ән тыңдайтыным болмаса, бұл саланы жетік білмеймін. Бұл да өнердің үлкен саласы ғой. Алғаш рет Жандос Жүсіпбек ағамның 2013 жылы жазған «Үмітке» атты тағдырлы туындысына ән жаздым. Жазамын деген ойым болған жоқ, бірақ осы өлеңмен ауырып жүргенде, ішімде бір ыңылдың пайда болғаны рас. Соны домбыраға салғанда «тәп- тәуір» дүние секілді көрінді де, қазалылық Айсәуле Қияс есімді әнші әпкеме жібердім. Әпкем ән туралы оң пікірін білдіріп, өзі де орындап қайта жолдады. Нағыз әншінің үнімен бұл ән тіпті сұлуланып шықты. Бірақ тағдырлы туынды әнге айналғанда да жолы жеңіл болған жоқ. «Алыпсатарлардың» қолына түскен ән әлі күнге дейін орындаушысын күтіп жатыр.
Өзім көп адам секілді аздап домбыра мен гитарада ойнай білемін.
– Ақын ретінде оқырмандарыңызға қандай ой тастағыңыз келеді?
– Оқырман қаламгер қауымнан күдерін үзбесе екен деп тілеймін. Қазір әлемжеліні ашып қалсаңыз өлеңнің озығы да, тозығы да, ақсағы да, тоқсағы да жетіп артылады. Жазарманның жайын жоғарыда айттық, ал оқырманға осы тұста «сараптау» қабілеті керек. Қоғамның «қажетіне жарайтын» туындылар жоқ емес, бар, алайда осы шығармалар біржақты пікірдің артында қалып қоймаса екен деймін.
– Шығармашылық дағдарыс бола ма? Болса, осы кезеңнен алып шығатын әдістеріңіз қандай?
– Иә, болып тұрады. Жазғандарың түкке тұрмайтын секілді көрінеді, әрі қарай жазудан мән көрмейсің. Бұл көбіне сананы тұрмыс билегенде туындайтын жағдай. Басқа кәсіп иелерімен өзіңді, «өніміңді» салыстырасың. Сенікі бір қарасаң, өнбейтін бірқалыпты тірлік, басқалардікі тез жеміс беріп жатады. Бірақ мен мұны жөнсіз салыстырудан және өзіңді жақсы көрмеуден деп ойлаймын. Осы кезге дейін айналамдағы тіршіліктің бәрін жақсы көріппін, тек өзімді ұмытыппын. Қазір өзімді жақсы көруді үйреніп келемін.
Дағдарыстан шығаратын нақты әдісім жоқ, жақсы дүниелерді оқысам, көрсем жақсарып қаламын.
– Әр қаламгердің төлқұжатына айналған бір туындысы болады. Көзіқарақты оқырман сізді «Тығылмақ» атты өлеңіңізбен жақсы таниды. Осы өлеңнің тарихы жайлы тарқатып айтып бересіз бе? Ой тастаған әлдебір оқиға болды ма?
– Ол өлеңнің ерекше тарихы жоқ. Ауылда, қара шаңырақта жазылған қарапайым өлең. Биыл «алты жасқа» толады. Ақын Мерген Тоқсанбайдың «Қара құдық» өлеңін оқып, әсерленгенім есімде. Онда «балалығымды» сол қара құдыққа түсіріп алғандаймын» деген секілді ой бар. «Тығылмақ» сол әсермен жазылған сыңайлы.
– Қазақ поэзиясы қоғамдағы өзекті мәселелерді жеткізуде қандай рөл атқаруы керек деп ойлайсыз?
– Қоғамның дерті жалпы әдебиетте көрініс таппай қоймайды. Жоғарыда айтқандай, біздің миымызда қандай ақпарат бар, сол қағаз бетінде жеміс береді. Иә, ол тікелей айтылмауы да мүмкін. Дегенмен әдебиеттен «науқандық» сипат іздеу қаншалықты орынды? Қаламгер де сол қоғамның мүшесі, оның сөзі – қоғамның нақ өзі. Бұл жерде, әрине, қаламгердің дарыны бөлек әңгіме. «Осы өзекті екен» деп қалам тербей берсек, бағанағы айтқан «қазан-ошақ» жырларының санын ғана өсіре береміз.
– «Әзіл түбі – зіл» дейді қазақ. Әлеуметтік желі беттерінде ара-тұра астарлы әзіл әңгімелер жариялап тұрасыз. Қандай да бір ескерту алған тұсыңыз немесе реніш білдіргендер болды ма? Келешекте проза немесе драматургия бағытында қалам тербеу ойыңызда бар ма?
– Өзім әзілдегенді, әзіл әңгіме тыңдағанды, оқығанды жақсы көремін. Сондықтан кейбір ойларды проза стилінде жариялап жүрмін. Оны енді әркім өз өресіне қарай түсінеді ғой. Ренжитін жандар да жетеді. Бірақ туынды ешкімнің көңіліне тимей, бәрін жаппай сылап-сипайтын болса, оның қандай қадірі бар? Мұны дәл осы күйінде қабылдай алу керек. Сатира батылдықты талап ететін жанр. Жазған соң кері пікірлерге де дайын болу керек. Мен әзірге өзімді осы бағытта сынап жүрмін. Алдағы уақытта басқа да жанрларды байқап көргім келеді.
– Туған жердің төрінде жеке шығармашылық кеш өткізу жоспарыңызда бар ма?
– Егер ондай мүмкіндік туып жатса, неге соны жасамасқа? Нақты жоспар жоқ, алайда ұсыныс болса бас тартпаймын.
– Болашақтағы Дәулетті қалай елестетесіз?
– Болашақтағы Дәулет осы шақтағы Дәулетке «өкпелемейді» деп ойлаймын.
– Уақыт бөлгеніңіз үшін алғыс! Қаламыңыз қарымды болғай!
Әңгімелескен Аружан ОРАЛБАЙ
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!