«Поэзия – жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан шымыр сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. «Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар» деген ұлғатты сөздің өлеңге де толық қатысы бар. Жүректегі сезімді оятқан өлең тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі сол, ол адамдық сезімді оятып қана қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезім де өлең арқылы оянып, рухани күш алады» дейді жазушы һәм сыншы Сағат Әшімбаев.
Иә, ақынның жұдырықтай жүрегінен жаралған поэзия адамдық асыл сезімнің тууына себепкер. Жер бетіндегі мейірім мен махаббат атаулының түп тамыры дәл осы «адамгершілікке» байланған. Бізді өзге тіршілік иелерінен ажыратып, екшелеп тұрған да осы аяулы сезімнің күші. Осынау ойлардан кейін «ақынның аузына сөзді Құдай салатынына» сенбеске амалың, айтарға уәжің қалмайды. Осы орайда таңдайына тәтті жыр ұялаған, қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбасын қалыптастырған ақындардың бірі, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Мемлекеттік жастар сыйлығының иегері, Халықаралық «Шабыт» фестивалінің лауреаты, «Наз» жыр жинағының авторы, сырбойылық ақын Назгүл Бердіқожамен шығармашылығы хақында әңгіме өрбіттік.
– Алғашқы өлеңіңізді жазған сәтіңіз есіңізде бар ма? Қанша жаста едіңіз? Бала Назгүлдің арманы жайлы баяндап беріңізші…
– Бала Назгүлдің арманы мәнерлеп оқу еді. Ол театрда өлең оқыған актер, актрисаларға қатты қызығатын. «Мен де өлең оқысам» дейтін.
Ең алғаш өлеңді 7-8 сыныпта жаздым. Әлі есімде, біздің мектепте, яки Арал ауданы №64 орта мектебінде желтоқсан оқиғасына қатысқан қайраткерлермен кездесу өткен болатын. Сол жерде келген қонақтардың бірі «өздеріңдей қыршын, жап-жас қыз-жігіттердің қаны аппақ қар бетіне тамып жатты» деген кезде, осы бір ауыз сөз жүрегіме қатты әсер етіп, он жеті шумақтан тұратын болуы керек, «Желтоқсан – жырым менің» атты өлеңді түнімен жазып шыққан едім. Ең алғаш жазған өлеңім осы болатын.
– Өлең жазу процесі қалай өтеді? Белгілі бір уақытқа, оқиғаға немесе көңіл-күйге байланысты ма?
– Өлең жазу процесі әрине оқиғаға, көңіл- күйге байланысты. Белгілі бір уақытқа деп айта алмаймын. Өйткені өлеңнің қай кезде туатыны беймәлім. Адамның басынан өтетін сан түрлі оқиғалар көңіл-күйге әсер етеді. Ал көңіл-күй өлең жаздырады. Мәселен құлазыған шақтарда мұңға беріліп жазасың немесе алып-ұшып қуанған сәттерде шығады өлең деген.
– Жуырда ғана «Наз» атты тұңғыш кітабыңыз жарыққа шықты. Тұсаукесерін бас қала Астанада өткіздіңіз. Кітап қай баспадан шықты? Атсалысқан жайсаң жандар жайлы айтып берсеңіз…
– Иә, бұл менің ең алғашқы кітабым. Кітаптың шығуына көмектескен өзімнің өнердегі, өмірдегі әпкем Роза Әлқожа. Бірде әпкем хабарласып, «Назгүл, сенің жиналған өлеңдерің бар ма?» деп сұрады. Мен күліп, «әпке, болуы керек, бірақ қанша өлең барын білмеймін» дедім. «Сенің кітабыңды шығарып бергім келеді» деп турасына көшті. Сол сәтте қатты қуанғаным рас. Кейін Роза әпке сыртқы мұқабасы жайлы әңгіме қозғағанда ғана кітап шығару деген ұғымға ене бастадым. Халима Тәжіқұл әпкеміз редакторлық жасады, сол кісінің баспасынан шықты. Сол уақытта қатты қуандым ба, әлде кітапқа жеткізгім келді ме, шабытым ашылып өлең жаздым. Сонда әпкем «кітап шығарамыз деп едік, өлеңді төктің ғой» деп күлді. «Ақынның артында қалатыны кітабы» дейді ғой. Осылай ғұмырымдағы ең үлкен қуанышты сыйлағаны үшін Роза Әлқожа әпкеме алғысым шексіз!
Ал енді тұсаукесері Астана қаласында, өзім жұмыс істейтін Ұлттық Академиялық кітапханада өтті. Өнерге, өлеңге жанашыр, ақындарды қолдауда аянып қалмайтын, «Кітапханашы күнделігі» туындысының авторы Ғазиза Құдайбергенқызы бірден келісімін берді. Кітапхананың Мұқағали атындағы залында Дәулеткерей Кәпұлы ағамыз жүргізіп, Ақбота Керімбекова, Роза Әлқожа сынды әпкелеріміздің қатысуымен, сонау Керекуден Салтанат Қизатова, өзімнің құрбым, жыршы- термеші Күнсұлу Түрікпен, Теміртаудан Айжан Шахаева, Әлихан Дүйсенбай секілді достарым келіп, әндерімді орындап, кітаптың тұсаукесер кеші жоспарымыздан жоғары деңгейде өтті.
– Туған жерде өткізу ойда бар ма? Қай уақытқа жоспарлап отырсыз?
– Ендігі кезекте тұсаукесерін туған жерде өткізу әрине жоспарда бар. Өйткені өзім туған жерде өзімнің алғашқы кітабымның тұсаукесерін өткізу – бұл мен үшін ең үлкен қуаныш болар еді. Нақты қай уақыт екенін тап басып айта алмаймын. Себебі мұның бәрі қаражатқа келіп тіреледі. Бірақ қазіргі уақытта басты жоспарым осы болып отыр.
– «Менің өмірім – мұңнан тұрғызған мұнара» деп жырладыңыз. Ақынның өмір жолында кешкен қызықты не қиын шақтарын өлең етіп өруі заңдылық. Осындай ерекше естелікке толы, өзіңіз үшін ыстық өлеңіңіздің тарихымен бөлісе аласыз ба?
– Бұл өлең тұрмыстың, тіршіліктің тұралап қалған бір тұсында шыққан жыр. Бұл жөнінде нақты бір осындай жағдайға байланысты шықты деп ашып айтқым келмейді. Бірақ өресі биік оқырман өлеңді оқып-ақ сезіп, біледі деп ойлаймын. Соңғы шумақта «Айдыным асса, Алашқа олжа салармын» деп өлеңнің өлмейтінін, өлең бар жерде ақынның өлмейтінін айтқым келді.
– Математик Асқар Жұмаділдаев өзінің бір сұхбатында «Ақындар жырды ақылымен жазады. Ал жүрек сиырда да бар. Оның жүрегі адамның жүрегінен екі есе үлкен. Неге сиыр өлең жазбайды?» деген еді. Бұған сіздің көзқарасыңыз қалай? Шынымен де ақындық ақылдан туа ма?
– Мендегі ақындық қиялдан туады. Жүрек сиырда да бар дейді… негізі жүрек аспанда да бар. Жаңбырда да, жапырақта да жүрек бар. Бірақ оларда жүрек барын бәрі бірдей біле бермейді. Біз таң қаламыз. Аспанның тылсымына таңқаламыз. Маған, мәселен, табиғаттың жүрегі ұнайды. Тап осы айтып отырғаным ақылдылығым емес, қиялшылдығымнан болар…
Шынында жүрек әр адамда әртүрлі соғады. Мұнда жүректің көлемі емес, мәселе қалай соғуында. Жүрегі бар адамдарда ғана ақыл болады деп ойлаймын. Жас кезде жүрекпен жаздық. Жүрекпен ғашық болдық. Жүректегі шынайы бейнені қағазға түсіре білдік. Ал қазір есейген соң өлеңді де ақылмен жазатын адамға айналдық. Сондықтан әрине сиырда да жүрек бар. Жаны бардың барлығында жүрек бар. Бірақ ақынның жүрегі ол мүлде басқа. Мәселе ондағы жүректің қалай соғатынында.
Ақынға әрине ақыл керек аздаған. Бірақ өлең қалай туады, солай жазғанды жөн көремін. Жүректен қалай шынайы шықты, сол қалпында төгемін.
– Әдебиет әлеміндегі ең үлкен қиындық – шығармашылық дағдарыс, тоқырауға ұшырау. Кез келген қаламгердің басынан өтетін бұл құбылыс сізде де болғаны анық. Оны қалай еңсересіз?
– Әрине, бұл тоқырау мәселесі менде біраз жыл бұрын болды. Өлең жазып жүріп, кенеттен үш-төрт жылға жоқ болып кеттім. Өзімді қинап өлең жазғым келмеді. Ұйқас қуып, құрап жазғым келмеді. Өлең тумады, қысқасын айтқанда. Қазақтың классиктерін оқыдым, әлем әдебиетіне де бардым, ізденісті тоқтатқан жоқпын. Бірақ сонда да …
Кейде адамда «осы өлеңді не үшін жазып жүрмін?» деген ой болады. Әсіресе жаның жалғызсырап, көңілің құлазыған сәттерде өлең де көмектеспейтін кезеңдер болады. Осы кезеңдерді мен тоқырау деп айтамын. Көңілдің, жүректің тоқырауы өлеңнің тоқырауына әкеп соқтырады. Мұндай жағдай басымнан көп өтті. Оны кезінде еңсере алмадым. Содан болар осылай үш-төрт жыл бойы өлең жаза алмай қалдым. Қазір де кітабым шыққаннан кейін менде өлеңге деген аздап тоқырау пайда болды. Бірақ оны кітап оқу арқылы, жаңа өлеңдерді, тың туындыларды оқу арқылы еңсеруге тырысамын.
– Қай ақын немесе жазушы шығармашылығыңызға ерекше әсер етті? Кімдерді сүйіп оқисыз?
– Біз, қыздар қауымы Фариза Оңғарсынованың өлеңдерімен сусындап өстік. Гүлнәр Салықбайдың, Жанна Елеусіздің өлеңдері қатты ұнайтын. Жұмекеннің жырлары, Төлеген Айбергеновтің, жерлес ақындар Дүйсенбек Аяшұлы, Шаһизада Әбдікәрімов, Қатира Жәленова бар, осы кісілердің өлеңдерін бала кезден ерекше сүйіп оқыдым. Сонымен қатар, қазіргі орта буын өкілдерінің поэзиясын да жақсы көремін. Оның ішінде Танакөз Толқынқызы, Ерлан Жүніс, Құралай Омардың өлеңдерін тұщынып оқимын. Одан кейінгі жас буын Ақжол Түменбай, Дәулет Жадырасын, Мақсат Дауылбай, Айдар мен Ұлықбектің өлеңдері бар. Оның ішінде Аружан өзің де барсың. Бір қуантатыны, біздің Сыр өңіріндегі жастардың поэзиясы өте жоғары деңгейде. Олар өнерге, өлеңге берілген жандар. Биболаттың поэзиясының өзі неге тұрады. Жалғастырар болсам, Мұхтар Күмісбектің, Дәурен Тілеуханның, Арайлым Мұратәлиеваның өлеңдерін тұщынып оқимын. Көңіл толатын ақындар көп, қазір есіме түскенін айтып отырмын.
– Өлең жазудың техникасын білетін, яки буын санау мен ұйқас құрауды меңгеріп алып, өзін ақын санайтындар қаптап жүр. Сонда кез келген адам ақын бола ала ма, әлде бұл Құдай дарытатын қабілет пе?
– Рас, екі ауыз сөздің басын құрап, ұйқастырған адамның бәрі ақын болып кетті ғой бұл күнде. Бұл енді ащы болса да шындық. Елге қазір шөп те өлең, шөңге де өлең. Тіпті газет-журналдардың бетіне немесе әлеуметтік желіде туған күнге, той-томалаққа құттықтау жазатын адамдарға да жұрт «ақын» деп айдар тағып жатады. Содан келіп олар өздерін ақын санайды. «Ақын» деген сөздің қадір-қасиеті де қалмай бара жатқан секілді. Жалпы бұл ұғымға анықтама берудің өзі қиын. Осы нағыз әдебиеттің ортасында, шынайы өнердің айналасында жүргендер ғана бұл сөздің қадіріне жетеді деп ойлаймын. Кез келген адам ақын бола алмайды. Бұл – Жаратқанның берген үлкен сыйы. Алла Тағала маңдайына жазып, таңдайына берген тәтті жырды төгіп, халыққа жеткізе алатындар «ақын». Ал қалғаны, менің ойымша, өлеңшілер десем де болады. Жазу техникасын, ұйқасты меңгеріп алып жазып жүргендерді өз басым «ақын» деп санай алмаймын.
– Ақын ретінде емес, жалпы адам ретінде қандай құндылықтарды жоғары қоясыз?
– Адам ретінде адамгершілікті жоғары қоямын. Сатқындықты кешіре алмаймын. Мендегі бір қасиет адамның көңілін кірлетіп алғым келмейді. Өзгелерден де осы қасиетті көргім келеді. Адамның жан-дүниесіне, көңіліне тиетін ауыр сөз айтудан аулақ адамдарды жоғары қоямын. Адам бойындағы ең жақсы қасиет – сатқындық жасамау, шынайы болу, қалай бар солай қабылдай білу деп ойлаймын.
– Қазіргі заманда шығармашылықпен айналысу қаншалықты оңай немесе қиын? Не себептен?
– Қазір шығармашылықпен айналысамын деген адамға оңай да, қиын да тұстары жетерлік. Мәселен, қазір әлеуметтік желінің дамыған заманы. Әлгінде айтқанымдай, құттықтау жазатын ақын да ақын. Әнге сөз жазып, өзін ақын деп санап, үлкен кеш беретін ақындар да бар… Мәселен, маған шығармашылықпен айналысу өте қиын. Өйткені бір өлең жазсам, үстінен мың рет қарайтын болғанмын қазір. Біз де ауқымды кеш бергіміз келеді. Біз де кітап шығарғымыз келеді. Біз де аудармамен айналысқымыз келеді. Бірақ бұл процестердің барлығының өзіндік қиындықтары бар. Мысалы, дәл қазір үлкен кеш беріп, кітаптың тұсаукесерін жасап немесе туындыңды орындайтын барлық әншіні шақырып жеке шығармашылық кешін дүркіретіп өткізу арманым емес деп кім айта алады? Менің де ойымда бар дүние. Бірақ тұрмыс-тіршіліктің қиындығы қолды да, жолды да байлайды.
– «Әйелден ақын шықпайды» дейді Есенғали Раушанов. Бұл өлеңге «Қылдан нәзік қыз жанын аяған соң айтты» деп пікір білдіргендерді кездестірдік. Сіздің ойыңызша ақынның бұлай деуі не себептен?
– Осы жөнінде мен артық ештеңе айтқым келмейді. Өйткені сол ақынның өзін дүниеге әкелген әйел ғой. Осындай ұлы ақындарды дүниеге келтірген әйел өлеңге толғата алмайды дегенге өз басым сенбеймін. Ақынды толғатқан адам өлең де толғата алады.
– Қазір елордада қай салада қызмет атқарудасыз?
– Қазақстан Республикасы Ұлттық Академиялық кітапханасында жұмыс жасап жатырмын. Әдебиет жанашыры Ғазиза Құдайбергенқызы басқаратын ұжымым өзіме ұнайды. Осындай ортаға келгеніме қуанамын. Себебі жуырда докторантураны тәмәмдадым. Ғылыммен айналысуыма осы сала үлкен септігін тигізіп отыр. Талғат Ешенов айтқандай, бұл жер – жүрегі бар үй. Осы жүрегі бар үйде жүрегі бар адамдар жұмыс жасап жатырмыз.
– Әсерлі әңгіме үшін алғыс! Қаламыңыздан қасиет кетпесін!
Сұхбаттасқан Аружан ОРАЛБАЙ
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!