Қожахмет БАЙМАХАНОВ,
қоғам қайраткері:
Баймаханов Қожахмет Мәдібайұлы 1953 жылы 21 қыркүйекте Қызылорда облысы Жалағаш ауданында дүниеге келген. Томск инженерлі-құрылыс институтын бітірген. Мамандығы: инженер-құрылысшы. Әр жылдары ПТО басшысы, бас инженер, ПМК басшысы, трестердегі ПМК бастығы қызметін атқарған. «Кызылордасель-строй-16», «Риссовхозстрой», ПСО «Кызылордамелиорация» серіктестіктерінде еңбек еткен. 1989 жылы бес жыл М.Калинин атындағы совхоз директоры, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі қаржы және бюджет комитетінің халық шаруашылығы бюджетінің шығыстары жөніндегі кіші комитетінің төрағасы, “Арна” АҚ ПМК бастығы, Қызылорда облыстық құрылыс, тұрғын үй, сәулет және аумақтарда құрылыс салу басқармасының бастығы болған. 1997-1999 жылдары Жалағаш ауданының әкімі. Мұнан соң бес жыл Қызылорда қаласының әкімі қызметін атқарған. «Асар-Холдинг» серіктестігінің директоры. ҚР Жоғарғы Кеңесінің XIII-інші шақырылымының депутаты, ҚР Парламент Сенатының экс-депутаты. «Нұр Отан» партиясының мүшесі, «Құрмет» орденінің иегері, ҚР «Құрметті құрылысшысы». Жары Әзиза Құстабаевамен бірге ұлағатты ғұмыр кешіп, Тұмар, Раушан, Шолпан, Дархан есімді ұл-қыздарын тәрбиелеп жеткізді. Отыздан астам немеренің ардақты атасы.
− Қожахмет Мәдібайұлы, ел Сізді бұрынғы қала әкімі, сенатор, қазіргі кәсіпкер, қоғам қайраткері ретінде біледі. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары шаһарды басқардыңыз. Егемендіктің 30 жылдығында ел басқару ісінің кешегісі мен бүгінгісіне ой жүгіртсек…
− Мен өндірістің адамымын. Әкімдерді жинап, жиналыс жасауға жоқ едім. Өмірде, халықтың алдында, жиналыстарда қағазға қарап бірнәрсе оқыған адам емеспін. Жұрттар баяндама жасап оқиды ғой. Күнделікті істеп жүрген жұмысқа баяндаманың керегі не? Мәдениет совхозына директор бол, РайКомға екінші хатшы боласың ба деген ұсыныстар түсті. Менің қазақшам шала, бара алмаймын дедім. Мемлекеттік қызметте істеген адамдардың қазақша сөйлей алмаймын дегені ұят енді. Уақытында Әуелбеков ақсақалға ренжігенім, ол кісі қазақша білмеді. Тәртіп бойынша аудандарды аралап, 1985 жылы наурызда Жалағашқа келді. Сонда «Я по казахский плохо говорю, осенью когда приеду еще раз, буду говорить на казахском» деді. Біртүрлі болып қалдым. Мен де орыс мектебінде оқыдым, Томск қаласында инженерлік-құрылыс институтта білім алдым. Менде қазақша мүлде сөйлей алмаймын деп керілсем болады. Әуелбеков аймаққа жұмыс істеуге бір топ өзге ұлт өкілдерін әкелді. Олар түрлі салаға басшы болып істеді. Бұл әрекеті де маған ұнамады. Халықтың ренішін сезді ме, кейін бұл әрекеті үшін өзі де өкініпті. Мен толерантты адаммын, көп нәрсені түсінемін. Әйтсе де, адам қызмет ететін ортасына сай болу керек. Бүгінгі мемлекеттік қызметте де бұл қателіктер бар. Мемлекеттік қызметте лауазымды қызмет атқарған соң ата тілінде сөйлеп, құрметтеуі керек. Тіл білмеуі келген жерін, халықты сыйламауы деп түсінемін. Институт бітіргеніне екі жыл болған жас – экономика министрі. Қалай ол экономика министрі болады? Экономика министрі деген бүкіл облысқа қажетті қаржыны бөлетін маман. Мемлекет қаржысына жауап беретін қызметке салалық сатылардан өтіп бару керек.
− Қазіргі Бұқарбай Батыр ауылында бес жыл совхоз директоры болдыңыз. Бұл қызметке барғыңыз келмеген екен. Себебі неде?
− Арманым тресс басшысы болып құрылыс саласын дамыту еді. Бір күні Б.Каюпов менің совхозға директор болатынымды айтты. «Биеке қойыңызшы, күріш пен бидайды айыра алмаймын. Мал шаруашылығынан да бейхабармын. Қалай басшы болып барамын» дедім. «Аудан басқару мамандығыңа байланысты емес, үйіңе барып Мәдібай, Бименді ақсақалдармен ақылдас» деп қайтарды. Бименді ақсақал мән-жайды естіп, сөккені бар. «Партия қызметке жолдама берсе, бармаймын дегенің жөн болмас. Оның үстіне Мәдениет совхозындағы қызметтен де бас тартыпсың. Партияға қарсы келме, қызмет ұсынған соң бару керек» деді. Үлкендердің ақылын тыңдап, қызметке бардым. Калинин совхозы − Жалағаш ауданының жүрегі. Калинин күріштен озат шықпаса, ауданның көрсеткіші көк тиын. Бес жыл Калининде совхоз директоры болдым. Қаз-үйрек асырадық. Беларустан сиыр алып, бақтық. Жылыжай салдық. Совхозға келгенде арыз дегеннің не екенін білдім. Директор болып алғаш барғанымда маған бірінші арызқой төрт адамды таныстырды. «Ештеңе бүлдірмесем, артық жеп қоймасам, неге арызданады?» дедім. «Көресіз ғой, олар ретін табады» деді. Айтқанындай, әлгі арызқойлар арызданбаса отыра алмайды екен. Әйтеуір бір ілік тауып отыратын. Совхоз директоры, председатель колхоз болған адамды кез келген қызметке қоюға болады. Совхоз директоры – президент. Ауыл советің – парламент, мектеп директорың – білім министрі, аурухананың бас дәрігері – денсаулық министрі. Бір совхозда бір мемлекеттің бүкіл жүйесі бар. Құдай, әруақтарымның қолдауы шығар, осы қызметтік сатыдан өтсін, өмірлік наны болады деп бұйыртқаны болуы керек. Совхозда бес жыл істеп, өмірлік сабақ болар тәжірибе жинадым. Кейін аудан әкімі болғанда көп көмегі тиді. Совхоз директорларының біреуі өтірік айта алмайтын. Себебі мен совхозда тыңайтқыш қайда, гирбициді қайда, неше комбайн жүріп тұр бәрін біліп отырдым. Директорлар «Ол бес жыл совхозды басқарған» деп өтірік айта алмайтын.
− Өңірдегі ең өзекті мәселе қандай?
− Дарияға су алып келу мәселесі – ең өзекті. Бұл мәселе төңірегінде де ойымызды ашық айттық. Біздің Сыр бойындағы халықтың тіршілігі Сырдария өзенімен байланысты. Сондықтан өзбек-қырғыз ағайындардан Сырдария өзеніне бізге тиесілі суды жіберу жағын мемлекет басшылығы қатты бақылауға алуы керек. Біз айтсақ, халыққа болсын деп айтамыз. Көзіміз көріп тұрған соң, кезінде басымыздан өткен соң, халыққа жетсін деп айтамыз. «Момын − жақсы адам» деп айтады ғой, сонда әжем айтатын «момын адамның несі жақсы» дейтін. Қызмет істеген соң жан-жақты бақылауда ұстау керек қой.
− Сенаттан соң, саясатта көрінбей кеттіңіз? Не себеп болды?
− Мемлекеттік қызметтен кетіп, құрылыспен айналысқым келді. 2004 жылы Икрам Адырбеков келді. Ол кісі де маған біраз жұмыс ұсынды, бірақ мен мемлекеттік қызметке барғым келмеді. Осы жылы «Асар Холдинг» компаниясын құрдым. Бизнестің жақсы жері – бәрі сенікі. Қолымдағы қаламнан бастап, ғимарат, бәрі менікі. Мұндай бұрын менде болмаған. Совхоз − мемлекеттікі, аудан – мемлекеттікі, ПМК − мемлекеттік. Депутаттыққа түстім мені халық қолдады, жоғары басшылар да келісімін берді. Бірақ депутат болып келген соң маған жұмыс бермеді. Негізі заңда бар еді, депутат өзінің бұрынғы жұмысына орналассын деген. Бала-шағаны асырау керек. Тіршілік етейік дедім. Сауда жасамақ болып Алматыдан Түркияға ұштым. Бортта Керекудың екі кәсіпкерімен қатар отырдым. Сапар арамызды жақындатты. Анадолы еліне дейін әңгімеміз жараса кетті. Оның біреуі – Наташа. Әңгіме кәсіп жайлы өрбіген соң Наташаның сұрағы туындай бастады. “Кәсіпті игеруге бара жатыр екенсіз, қанша қаражатпен бағыт алдыңыз”, деп сауалын жолдады. «3 мың доллар» дедім. Сонда әлгі Наташа әзілдеп: «Сіздің түріңізге қарасам 30 мың доллармен келген сияқтысыз» деді. Не керек, жақсылап таныстым. Түркия мен Қазақстан арасын жалғап, саудамен айналысып жүрген кәсіпкерлер екен. Сауда сатықтан тәжірибесі көп болғандықтан базарға бірге ілесе кеттім. Көтерме бағамен балалар киімін алып берді. Өздерімен бірге жүріп таңдап алдық. Заттарды үйге алып келдім. Әзиза заттарды ашып көрді де таң қалды. Ең сапалы, ең әдемі балалар киімін таңдап әкелгеніме. «Мұның бәрін қалай алып жүрсің» деді Әзиза. Жолда екі орыс келіншекпен танысып, солар арқылы алғанымды қайдан білсін, сен мені білмейді екенсің деп шіреніп қоямын. Осылай Түркиядан балалар киімін әкеліп сата бастадық. Кейін Әзизаның бір топ әйелдері болды. Түркиядан әкеліп, сол әйелдерге көтерме бағаға беретін. Бұл кәсібіміз қиын, әрі қызық болды. Әжептәуір табыс тауып, балаларды оқыттық.
− Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында шаһарды басқардыңыз. Қызмет жолында қандай қиындықтар болды?
− Ең қызық жұмыс − қала әкімі болу. Қалалық демалыс паркінде балалар ойнайтын «чертово колесо» бар ғой, тура сонда отырғандайсың. Бір іс бітсе жоғары көтеріліп, марқайып отырғаныңда, бір көшеде канализация жарылады, зырғып төмен түсесің. Біреуден алғыс алып, қайта көтерілгенде, бір мөлтек ауданда жарық өшті немесе арыз түсті деп қайта төмен түсесің. Осылай жоғары-төмен қанша рет айналдым десеңізші? «Қаланың әкімі болғанда өзі түк те бітірмеген еді, қазіргі әкімді сынап отыр» деп маған жазғандарын оқыдым. Мен Қызылорда қаласын қабылдап алғанда бюджеті – 1 млрд 658 млн еді. Қазір бұл қаржыға бір мектеп те салмайды. Жаңақорған ауданында 600 орындықты мектепті 3 млрд теңгеге салуда. Мен қаланың әкімі болғанда жұмысымның 18 сағаты салық жинаумен өтетін. әуежай, жағалау, стадион құрылысына қаржы қайдан табамын деп жүретінмін. Қазір салыққа басын қатырған басшыны көрмейміз.
− Өмірлік ұстанымыңыз қандай?
− Мен сендерге айтайын, қазір айтуға болады ғой. Қатты айтқан кезім де болды. Қанша қатты болсамда, жұртқа зиянымды тигізбеуді ойлаймын. Жалағаштықтар біледі, «Қожахмет айтады-айтады да, ар жағында ештеңесі жоқ» деп. Басшы кімге ұрсады? Әрине жұмыс істейтін адамға сөйлейсің. Біреулер жақсы қасиетімен көрінсе, соларды үлгі етіп, алға ұмтылсын дейміз. Жұмыс істей алмайтын адамға айт, айтпа сөзің әсер етпейді. Қызмет жолымда ешкімді жұмыстан шығармауға тырыстым. Менің ұстанымым − біреуге бірнәрсе айту үшін өзіңнен бастау керек. Өзің лайық болуың қажет.
− Әжеңіз туралы көптеген естеліктер жазасыз. Үлкендерден нені үйрендіңіз?
− Біздің атамыз Баймахан Маслов уезінің болысы Бекбауов Құлшықтың баласы болғандықтан 1937 жылға дейін Өзбекстанда Бекабад қаласында қашып жүрген. Туған інісі Құлмақанды Қарақұмда қашып жүрген жерінен ұстап, Ақмешітте түрмеде қайтыс болған. Біздің жақын әкелеріміз үйге келеді, әжемізбен 2-3 сағат әнгімесіп, шай ішіп, кеткесін әжем «Баяғыда біздің шал Өзбекстанда қашып жүріп, анда-санда ауылға тығылып келетін, сонда мына «бәле» (бірге шай ішкен қайнысын айтып отыр) есегіне мініп алып, Жалағашқа милицияға шабатын хабарлауға. Мен шалды шеңгелдің арасына тығып қоямын. 3-4сағаттан кейін милиция сау ете қалады. «Баймахан қайда?» деп «Баймаханды көрмегелі қай заман, өзіме де керек болып тұр» деп оларға бой бермеймін. Содан қараңғы түскенде, қайтадан Бекабадқа кететін. Күн көрсетпегесін Ақмешітке бір қожаның сарайында отырдым, кейін Темір станциясына көшіп тынышталған болдық», − дейтін әжем. «Әжеу, екі сағат отырдың ғой шай ішіп», десем, «қайтейін енді, қайным ғой» дейтін. Мен әжемнің баласы болдым, есейгенше қасында еркелеп жататынмын. Әжем нәзік жанды болса да, өжет, бастаған ісін тындырмай қоймайтын. Менің бойымдағы талапшылдық әжемнен келсе керек. Үлкендеріміздің бірі – Бименді ақсақал. Еңбекқор, адал кісі болатын. Алдына белгілі бір қызметті сұрап барғанымда, сені шақырды ма деді. Жоқ деп едім, ұсыныс өздерінен түспесе, онда нең бар, деп нүкте қойған еді. Бименді тәтемнен өмірлік сабақ болар көп нәрсені үйрендім.
− Әзиза апаймен қалай таныстыңыз? Отбасы бақыты неде?
− 1975 жылы әскерде жүргенімде командир шақырып алып, «сіздің мамаңыз ауырып жатыр екен» деді. Мен әжем екенін бірден түсініп елге келдім. Әжем «Келдің бе, ертең ертерек кел, мен өлемін» деді. Сол күні жігіттерге айтып, жұмыстан ерте кеттім. Үйге келіп ем, анам, «әжең сені күтіп жатыр» деді. Бөлмесіне кірсем жатыр екен. Менің қолымнан ұстап, «келдің бе» деді де, жүріп кетті. Мені күтіп жатқан екен. Әжем қайтқан соң сыныптасым Әзизаны келін етіп түсірдім. Өмірлік жарым Әзиза болғанына Құдайға мың шүкір. Әйел ақылды болса, ер адам ешқайда кетпейді. Отбасының бақыты әйелдің қолында. Балалардың тәрбиесі, ағайын-туыстың ауызбіршілігі бәрін Әзиза үйіріп отырды.
− «Әкеге қарап ұл өсер» деген. Бала тәрбиесіндегі ұстанымыңыз?
− Қай әке балам жаман болсын дер, өмірлік азығы болсын деп оқыттым. Менен қандай тәлім алды, не түйді білмеймін, тіршілігін істеп жүр. Бронский Анна Каренинаға тәрбиеленушілерді өз туған қызыңнан артық жақсы көресің депті, сонда Анна «Просто одну любят одной любовью, а другую другой!» деп жауап берген екен. Өз балаларым өзіммен қатар өскесін біраз қылықтарын байқамай қалдым. Ал немерелердің әрбір қылығын ерекше қабылдаймын. Құдай берген немерелер бар, солардың қимылдарынан өзіме ұқсастық көрсем, соған кәдімгідей мәз болып қаламын. Бала кезімде біздің үйде 30-дан астам бала оқыды. Көбісі қыздардың балалары, барлығымыз бір үйдің балдарындай өстік. Соның барлығы әжеміздің арқасында, барлығы әжемізді «әже», әкемізді «папа», шешемізді «мама» деп есейдік. Арасында жақсы оқығандары, мектептегі «Құрмет тақтасына» біздің шешеміздің суреттерін ілгізіп қоятын. «Ана «қодрендерді» тамаққа шақыр!» − дейтін әжем, кейін білдім «қодрен» деген арам шөп екен ғой. «Қыздың баласы десе жаныңды бересің», деймін, әжемді қызғанып. Сонда әжем айтатын – «Басыңа келсін, ертең мен сияқты әже, ата болғанда көресіңдер» деп. Сол айтқандай, басымызға келді. Ұлдікі, қыздікі демей барлығын мейірімге бөлеп отырмыз. Қайтыс болған Шолпан қызымның төрт баласы бар. Менің ендігі арманым − соларды қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай жеткізу. Бүгінгі жас буынның заманы да, алдынан шығар адамы да басқа. Адам болып қал дейміз тек.
− Азғантай қиындыққа шыдамай, салы суға кететін азаматтарға айтар ақылыңыз?
− Бізге хабарласып көмек сұрайтындар көп. Шын мұқтаждар бар. Көмек беру керек. Ал күйеуі үйінде жұмыс істемей жатыр. Саясат туралы айтқанда, аузы жабылмайды. Диванда жатып алып, анау жаман, мынау жаман дегенді қою керек. Шықсын. Еңбек етіп, отбасын асырасын. Соңғы екі жылда Әзизаға тапсырдым осы істі. Әлеуметтік жағдайын зерттейді. Шын мұқтаждарға қажетті азық-түлігін алып береді. Бұл өмірде 99 пайыз адамның өзіне байланысты. Өмірге тыр жалаңаш келдік. Тыр жалаңаш кетеміз. Әйтседе, кеудеңде жаның барда тіршілік ету керек.
− Өзіңіз бір сәттік күйзелістер мен қиындықтарды қалай жеңдіңіз?
− Үйде Әзизаның қасында боламын. Шайын ішіп, қабырғаммен кеңесемін. Саралаймын. Ой елегінен өткіземін. «Құдайсыз қурай да сынбайды» дейді, өзімді сабырға шақырамын. Күнде жұмысқа келіп, жұмыс үстелімдегі Құран кітапты оқып, Құдай деймін. Бұқарбай бабамның портіретіне қарап Құран оқимын. «Әруағы желеп, жебеп жүрсін» деп. Ақыл мен сабыр үйлессе, барлық қиындықты еңсеруге болады.
− Неден қорқасыз?
− Немқұрайлықтан қорқамын. Жақ ашпау. Жылы жауып қою. Білмеген сыңай таныту. Жаны ашып, білек сыбана кіріспеу. Осының бәрін көріп отырып, халық үшін қасіреті тие ме деп уайымдаймын.
− «Әттеген-ай» дейтін сәттеріңіз бар ма?
− Пендеміз ғой… Құдай басыңа не жазады, сол болады. Жазмыштан оза алмадым…
− Жаңа буыннан, ертеңгі күннен не күтесіз?
− Облыста басшы болған шалдармен әлі араласамын. Көбісінің балаларынан ерекше ештеңе шықпады. Ата бар тәрбиесін берер, әрі қарай баланың өз қолында болашағы. Дәуір де сүйкімді ғой қазір. Жас буыннан жаңалық күтемін. Ізденімпаз, жаңашыл. Үлкен өзгерісті де солар алып келуі керек. Өте келбетті жастар өсіп келеді. Киім киістері, жүрістері, шаш үлгілері ерекше. Темекі шекпейтін, арақ ішпейтін саналы жастар өсіп келеді. Ташкентке көп барамын. Жастардың стильді киінгенін байқамадым. Жаңа әлемнің өкілдеріне қызыға қараймыз. Сенім зор, үміт мол.
− Әңгімеңізге рақмет!
Сұқбаттасқан: Гүлбану МАҚАЖАН,
Суреттер Н.Нұржаубайдікі
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!