Той үсті. Әдеттегідей ән мен күлкі, көңілді қауым. Қуанышты күннің иесін ата-анасы ортаға алып шықты. Тұсау кесетін апай да ала жіпті баланың аяғына байлады. Ал пышағын ала бергенде біреу «жіпті артынан кесу керек» десе, енді бірі «жоқ, алдынан кессін» деп дауласа кетті. Тұсау кесетін кісі сасқалақтады да қалды…
Қызық. Неге бір дәстүрді әркім әрқалай орындайды? Қалай ойлайсыз, ойлы оқырман, біз дәстүрдің түп мағынасын ұмытып бара жатқан жоқпыз ба? Тарқатайық.
Әуелі тұсаукесерді нақтыласақ, баланың жолы ашық болсын деп қазақ тұсауын алдынан кескен. Ал бұл жоралғыны жасы келген, науқас, тұрмыс құрмаған қыз бен үйленбеген жігіт орындамайды. Бұл жөнінде этнограф Зейнеп Ахметова «Күретамыр» кітабында да жазған. Мұнан бөлек, тұсауды үш мәрте кестіретіндерге тоқталған еді.
«Өмірдің ақ пен қарадан тұратынын түсіндіру үшін баланың аяғына ала жіп байлаған. Тұсауын тіпті үш рет кесетіндер бар екен. Ол болмайды. Адам баласының кімге ұқсағанын қалайды? Соны алдымен шешіп алуы керек. Кезінде көк шөппен, тоқ ішекпен кескен. Үлкен апалар батасын беріп, ұл бала болса оның тұсауын ел сыйлаған ағасы кессе, қыз баланың тұсауын жастау, халқына сыйлы, өнерлі келіншек кескені дұрыс» деп жазылған кітапта.
Ал ала жіпті бала көтермей жүрген келіншекке сыйға берген. Ырым бойынша ол жіпті іліп немесе сақтап қоюы керек. Көп ұзамай балалы болады деседі. Сонымен қатар ала жіпті қайшыламаған. Қазақ үшін «қайшылану» деген жақсылық емес. Егер баланың тұсауы қайшымен кесілсе, оның өмірі де қайшыланып қалады, қиындыққа, кедергіге толы болады деген сенім бар. Сондықтан бүлдіршіннің тұсауын пышақпен кескен.
Нәрестеге байланысты тағы бір дәстүр – шілдехана. Бұл жөнінде теолог Бақтияр Оспанов «Баланы тұзды суға түсіру – шығыс халқына, қазақ пен өзбек ағайынға ортақ дәстүр. Көпшілік бұл рәсімді «қырқынан шығару» деп атайды, алайда дәстүрдің түпкі мәні – «қырық суынан шығару» немесе «шілде суынан шығару» деп аталған. «Шілдехана» сөзі де осыдан шыққан. Парсының «шіл» сөзі қырық деген мағынаны білдіреді. Демек шілдехана – баланың қырық күндік мерзімін өткеріп, қырық суынан шыққанын білдіретін дәстүр. Кейде шілдехананы ертерек жасап, баланы ауыртып алатын жағдайлар кездеседі. Жоқ, олай ерте қырық суынан шығаруға болмайды.
Ал енді неге тұзды су? Тұз – ежелгі шығыс медицинасында да, Пайғамбарымыздың сүннетінде де тазарту қасиетімен ерекше бағаланған. Ол адам ағзасындағы жағымсыз энергияны кетіреді, тері арқылы енген вирустар мен бактерияларды жояды. Алайда тұздың мөлшері өте маңызды. Мұндай баланың иммунитеті мықты болғанымен, тұзы шамадан тыс суда шомылған баланың терісі қатайып кетеді. Мәселен, бұрын қазақ даласында кең тараған қызылша – теріні жарып шығатын ауру. Ал терісі қатайып кеткен бала ондай кезде қиналып, ауруды ауыр өткереді» дейді.
Қараңызшы, біз дұрыс істеп жүрміз бе? Тұсаукесердің өзінде қанша тыйым бар, ал оның бір парасын білмейміз. Жалпы дәстүр деген не? Осы орайда жыршы Берік Саймағанбетовпен байланыстық.
− Қазақ халқының тарихы мен мәдениеті салт-дәстүрлер арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырды. Әрбір ғұрыптың ар жағында үлкен тәрбиелік мән жатыр, ол – қоғамды ұйыстыратын құндылық.
Салт – тұрмыстық дағды, күнделікті әдет. Оған қонақ күту салтын жатқызуға болады. Ал дәстүр деп қоғамдық маңызы бар, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін рәсімдерді айтамыз. Мысалы барлығымызға таныс қыз ұзату, ол – дәстүр.
Қазақ дәстүрлері – халқымыздың рухани қазынасы. Оның кейбірі қолданыстан шығып, кейбірі заманға қарай өзгерсе де, түпкі мәнін сақтап, жастарға дұрыс жеткізу – біздің міндетіміз. Дәстүр – тек рәсім емес, ол – ұлттың тарихы, тәрбиесі мен өмірлік тәжірибесі, − деді ол.
Қазір біз көріп жүрген «gender party» бүгіннің дәстүріне айналды. Ал қазақта баланың жынысын анықтау үшін той жасамаған. Бұл жөнінде Берік Саймағанбетов «Қазақта баланың жынысына байланысты той болмаған. Ең бастысы – «нәрестенің амандығы мен денінің саулығы» деп білген. Бүгінгі «gender party» – батыстан келген сән, ұлттық дәстүрдің орнын алмастырмауы тиіс» дейді. Бұл өзіміз қолдан жасап алған жаңа дәстүріміз болса, өзгергендер де баршылық. Мысалы үйлену тойға қатысты дәстүрдің бірі – қыз ұзату. Отбасымен қуанышын бөлісіп, өзге үйдің түтінін түтетіп, бақытты етуге аттанатын қыз, отбасы мүшелерімен қоштасып, сыңсу айтады. Ата-анасы ақ тілекпен, ақ жолға салып қыздарын шығарып салады. Бүгінде ұзатылатын қызды ортаға әкесі алып шығып жатыр. Сонымен қатар қазақ кезінде отты қадірлесе, қазір туған күн кешінде шырақты сөндіріп жүрміз. Отты өшірмеу, қастерлеу дәстүр болмаса да, мағынасы терең екенін ұмытқандаймыз.
– Қазақ дәстүрінде қызды әкесі ортаға алып шықпаған. Бұрын оны жеңгелері мен құрбылары шығарып салған. Әкенің міндеті – батасын беру. Қазіргі әкенің алып шығуы – еуропалық үлгіден енген бұралқы дәстүр. Осы кірме дәстүрді елге белгілі азаматтардың атқарып жүргені ішіңді ашытады. Қазақ отты – киелі деп білген. «Отты өшірме, отты айналма, отың өшпесін» деген нақылдар – шаңырақтың берекесі жоғалмасын деген ырым. Ал торттағы шамды үрлеу – тілек тілеу заманауи еліктеушілік ғана. Мағынасы бөлек болғанымен, жастарға отқа құрметпен қарауды түсіндіріп жүру керек.
Уақыт өзгерген сайын дәстүрлердің формасы да өзгеріп келеді. Қыз ұзату бұрын қарапайым ғана ағайын арасында өткізілсе, қазір шоу-бағдарламаға ұқсап кетті. Құдалық кезінде мал, киім, қалыңмалмен жасалса, бүгінде ақша мен алтынға ауысты. Шілдехана ерте кезде баланың дүниеге келгенін атап өтсе, қазір үлкен банкетке айналған. Дәстүрдің өзгеруі заңды құбылыс, бірақ оның түпкі мәнін сақтау міндет. Дәстүр заман талабына қарай бейімделеді, ол заңдылық, әрі – табиғи құбылыс. Бірақ қауіпті тұсы – егер дәстүрдің рухани мазмұны ұмытылып, тек сән-салтанаты ғана қалса, ол өзінің тәрбиелік күшінен айырылады, – деп пікір білдірді Берік Саймағанбетов.
Жалпы алғанда «Заманға сай дәстүр» деген ұғым дұрыс па, әлде дәстүр өзгермей, түпнұсқада сақталуы керек пе?
– Дәстүрді ескінің сарқыты емес, даналықтың, ұлттық тәрбиенің мұрасы деп білу керек. Керісінше, дәстүрсіз өмір кешу рухани әлсіздік. Оны тани білумен жастарға бағыт беріледі, ұлттың қадірі артады. Халқымызда «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» деген сөз бар. Бұл мағынасы өте терең, халық даналығынан шыққан сөз. Дәстүрдің озығы дегеніміз, әр заманға сай, адамға пайдасы тиетін, тәрбие мен мәдениеттің негізі бола алатын жақсы дәстүрлерді сақтап қалу. Мәселен, үлкенге сәлем беру, қонақ күту, бата беру, бесікке салу, тұсау кесу, құда түсу, сыйластық мұның барлығы заманға сай жауап бере алатын дәстүрлеріміз. Дәстүрдің тозығына келсек, мән-мағынасы жоғалған, дін исламға немесе ақылға қайшы, ескірген салттарды айтамыз. Дәстүрдің бәрін ұстану – ақылдылық емес, ал оны ішінен саралап алу – даналық екенін ұмытпауымыз қажет. Жақсысын жалғастырып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыруымыз керек, – деп түсіндірді «Мүсірәлі ата» мешітінің бас имамы Қайырбек Отызбаев.
Бірде «Instagram»-дағы бір пікірді оқып қалдық. Автор онда сәлем салу дұрыс дәстүр емес, ескінің көзі, тіпті адамға табыну деп жазып, өз қарсылығын білдірген екен. Бұл жөнінде Берік Саймағанбетов келесідей пікір айтты:
«Кейінгі жылдары сәлем салу дәстүрі жөнсіз талқыланып жүр. Кейбір әсіре діншілдер оны «құлдық ұру», біз құдайдың алдында ғана басымызды иеміз деп терістейді. Бұл – қате пікір. Екілесіп келгенде халық Құдайдың бір аты екенін естен шығармайық. Сәлем салу – табыну емес, сый көрсету. Ол – келіннің инабаттылығы мен қайын жұртына құрметінің белгісі. Қазақ әйелінің ибалығын танытқан әдемі ишарат. Сәлем салуды жоққа шығару – қазақы тәрбиені жоққа шығару деген сөз».
Қайырбек Отызбаев дәстүрді ескіліктің қалдығы деу дұрыс емес екенін алға тартты.
− Алла Тағала адамзат әубаста бір ер мен әйелден жаратылғанын былайша баян етеді: «Уа, адамдар! Шүбәсіз, сендерді бір ер мен бір әйелден жараттық. Сондай-ақ сендерді бір-біріңмен танысып, табысуларың үшін сан алуан ұлыстар мен тайпаларға бөлдік» («Хужурат» сүресі, 13-аят). Барлық адам баласы бір ата мен анадан тараған. Шынында адамзат алуан түрлі ұлыстарға, тайпаларға бөлінген. Түбі бір ата-анаға барып тірелсе де, әр халықтың өзіне тиесілі алуан-түрлі әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі бар. Аятта айтылғандай, Алла Тағала ұлыстар мен тайпаларды өзара тану үшін жаратқан. Әр халықтың өзін танытатын салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар. Егер салт-дәстүрі, әдеті мен ғұрпы жойылса, сол халықтың өзі де жойылары сөзсіз. Қазақ халқы да ғасырлар бойы дін мен дәстүрді қатар ұстанып, ұлттық болмысын сақтауда.
Ислам ғалымдары: «Әдет-ғұрыптың дәлел ретінде жүретініне қатысты мынадай хадис бар: «Мұсылмандар жақсы деп тапқан зат, Алланың құзырында жақсы» (Ахмад). Ислам құқығының ережесі бойынша да дәлелге алынады, яғни «әдет-ғұрып – төреші» деген қағида бар. Осы дәлелдерге сүйене отырып, мұсылман үшін Алла Тағаланың шариғатын орындауда әдет-ғұрыптың өзіндік орны барын әрі оны мансұқтаудың жөні жоқ екенін ұмытпауымыз керек» деген.
Сондықтан дәстүрді ескіліктің қалдығы деу – дұрыс емес. Дәстүрді сақтаудың негізгі мәні – тәрбиеде. Өйткені дәстүр халықтың ұлттық болмысы мен рухани тамыры, тарихы мен тәлімнің сабақтастығы, тәрбиенің, мәдениеттің негізі. «Дәстүрсіз ел – тамыры жоқ ағаш» деген сөз бекер айтылмаған, − деп жауап берді имам.
Бақтияр Оспановпен сұхбаттасқанда, теолог маман қазақы дәстүрдегі жылу жинау, асарлату жайлы айтты.
− Әуелі, жалыну мен жағынуға тоқталсақ. Бұл екеуі де қазаққа сырттан келген қасиет. Бұл ұлттың өр мінезін әлсіретіп, сағын сындырады. Ал қазақтың болмысында мұндай жоқ еді. Ханның алдына барғанның өзі «Датым бар» деп қана қысқа қайырған. Өтінішін де намыспен, сабырмен жеткізген. Қазақ жылу жинайды, көмек сұрайды. Десе де жалынған емес. Осыны ұмытпаған абзал.
Бізде асарлату бар. Асар – жай ғана көмек емес, ол ұран. Асарға шақырылғанда ешкім ешқандай сылтау айтпайды. «Асар!» деген үн естілсе, әркім өзі не баласын жіберіп, міндетін атқарады. Онда жалыну да, жағыну да болмайды. Кезінде қазақ үйді де асарлатып салған. Сол кезде ауызбіршілік қандай еді?! Ауыл адамдарының барлығы бірігіп, үйдің шаңырағын көтеріп, соның қуанышына ортақтасқан. Біреу сабан тураса, біреуі бір кірпішін қойса да үйдің іргесін қалауға атсалысқан. Ортақ іс жасағандар бір дастархан басына жиналып, бір үйдің баласындай араласқан. Ал енді қараңызшы, осындай игі істе бірге жүрген жандар бір-бірімен ұрыса ма, төбелесе ме? Жоқ.
Ал қазір ше? Асар ұғымы көмектің атына ғана айналды. Барлығын ақшаға жасататын болдық. Көрші көршісін, ауыл ауылын танымайды. Дәстүрден ажыраған жерде мейірім де, жанашырлық та азаяды. Сондықтан бүгінгі қоғамға ең алдымен асар рухы керек, − деп бөлісті теолог.
Берік Саймағанбетов те бұрынғы тұрмыстық ғұрыптардың көбі бүгінде ұмыт бола бастағанын айтып, қынжылды.
− Мысалы ерулік – жаңа қонысқа келген көршіні қонақ ету. Ынтымақ пен татулықты арттырған бұл дәстүр қазір сирек кездеседі. Сосын түйемұрындық – көш кезінде алғашқы жүк артылған түйеге жасалған ырым. Бұл көшпелі өмірден қалған киелі белгі еді. Сол сияқты қалжа – жас босанған әйелге арнап қой сойып, сорпасын ішкізу. Оның астарында ананың сауығуына, баланың денсаулығына тілек пен әрекет жатты. Белкөтерер – науқастың көңілін көтеру үшін жеңіл ас апару. Қамқорлық пен адамгершілікті танытқан әдемі дәстүр. Бұлардың барлығы қоғамдағы бірлік пен ағайын арасындағы мейірімділікті күшейтетін құндылықтар болатын, − дейді ол.
Бірде үйге қонаққа келген әже бұрын ұлдарға кекіл, айдар, ал қыздарға тұлым қоятынын айтқан еді. Айдар туралы жастардың хабары бар, десе де тұлымды білмейтіндер сол кезде таңқалды.
Иә, шаш адамның көркіне көрік қосады. Бірақ қазақта шаш қою дәстүрі ерекше мәнге ие. Дана қазақ бір тал шашты жерге тастамаған. Түскен шашты отқа тастаған немесе ошақтағы қуыстарға тыққан.
Этнограф-ғалым Тәттігүл Қартаева сұхбаттарының бірінде осы тақырыпты айтқан еді. Оның сөзінше, шаштың күтімі мен оны өсіруге қатысты ұғымдар ерте кезден қалыптасқан.
− Баланың қырқынан шыққан кездегі алынған шашын қазақ халқы «қарын шашы» дейді. Ол «қар», «қары» деген байырғы түркі сөзімен тығыз байланысты. Тіпті, қазақта «қарын шашыммен қарғаймын» деген қарғыс болған. Оны әжелер қатты ызаланғанда айтқан. Сондықтан қарын шашты жерге тасмамай, оны адамның аяғы баспайтын жерге көмген немесе сақтап қойған.
Қазақ халқы кішкентай баланы тіл-көзден сақтау үшін оған айдар, тұлым, желке шаш қойған. Айдар, тұлымды қыз балаға да қойған. Ұл баланың айдары төбесінен қойылған немесе желке тұсынан бір ғана шаш қалдырған. Оны «желке шаш» дейді. Кейін бұл шашты өсіріп, өрген. Айдар, тұлымды, желке шашты бала сүндеттелгенге дейін немесе алғашқы мүшел жасқа дейін алмаған, − деді ол.
Әлгінде айтқан отты қастерлеу сенім болса, ырымдардың ішінде жиі қолданылатыны − ұшықтау.
− Жер ұшық – қазақ дәстүрінде де, шығыс медицинасында да, шариғат ілімінде де бар. Мұны бүкіл шығыс халқы жақсы біледі. Тіпті бүгінгі әлемдік медицина да оның кейбір әсерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп келеді. Адам мен жердің арасында табиғи байланыс бар. О бастан жердің де магниттік тартылыс күші бар. Ол адам бойындағы теріс энергияны тартып алады. Батыс ғалымдарының зерттеуінше, адам небәрі он минут жалаңаяқ жерде жүргеннен кейін оның қан айналымы 3-4 есе жақсарады.
Біздің ата-бабаларымыз мұны ежелден-ақ білген. Сол себепті жер ұшық арқылы баланың сырқаты мен әлсіздігін кетіру үшін кесеге су құйып, сүре оқып, маңдайы мен бетіне үшкіріп үрлеген, − дейді Б.Оспанов.
Қазақтың әр дәстүрінің түбінде терең мән, тәрбие мен рухани сабақтастық жатыр. Уақыт өзгерсе де, оның өзегі – ізгі ниет, сыйластық, бірлік пен тектілік сақталуы тиіс. Сондықтан дәстүрдің даналығын ұмытпай, жақсысын жаңғыртып, мәнін жоғалтпай жастар арасында насихаттайық!
Әлия ТӘЖІБАЙ
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!