Фото: elements.envato.com
Бүгінде әлсізге әлімжеттік көрсетіп, жұдырық ала жүгіру белең алды. Әсіресе тбалаға қатысты зорлық-зомбылық оқиғалары жаға ұстататыны жасырын емес. Мәселен 2022 жылы 719 кәмелетке толмағандар жыныстық қол сұғылмаушылыққа қарсы қылмыстардың құрбаны болған. Қоғамдағы өзекті мәселенің бірі – балалар мен жасөспірімдер арасындағы аутоагрессивті мінез-құлық пен суицид. Бұл бойынша өткен жылы 95 факт тіркелген.
2023 жылға арналған Wisevoter есебінің дерегіне сүйенсек, Қазақстан суицид статистикасы бойынша 178 елдің ішінде 19-ыншы, балалық шақтың қорғалуы бойынша елдер рейтингінде 180-нен 50-інші орынға жайғасқан. Енді кешенді жоспарлар бекітілуде. Бұл құжат бала құқығын қаншалықты қорғамақ? Ал психологиялық күйіне кім жауапты? Саралап көрелік.
Криминогендік жағдай күрделі
Қазақстан Үкіметі 2023 жылғы 31 тамыздағы қаулысымен балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу және олардың құқықтары мен әл-ауқатын қамтамасыз ету жөніндегі 2023-2025 жылдарға арналған кешенді жоспарды бекіткен болатын. Құжатта қылмыстың көбейгені және Ішкі істер органдарының есебінде 6 мыңға жуық қолайсыз отбасы тұрғаны жазылған. Осы тұста жүйелік проблемалар да қылаң береді. Яғни қолайсыз отбасылармен жұмыстың жеткіліксіз болуы, көптеген білім беру ұйымдарында арнайы штаттың бол- мауына байланысты әлеуметтік педагогтың жұмыс нәтижесі төмен және балаларға қатысты зорлық-зомбылық жағдайларына мемлекеттік органдардың ден қою алгоритмі мен әлеуетті зорлаушылардың мінез-құлқын түзету жөніндегі шаралар кешені жоқ. Сондықтан болар, баланың психоэмоционалды жағдайын бақылайтын мамандардың біліктілігін арттыру назарда.
– Балаларға қатысты жантүршігерлік қылмыстар жиілеп кетті. Мұндай оқиғалар мектепте, көшеде, тіпті, үйде болып жатыр. Сорақы жағдайлар оқушылардың өзіне қол жұмсауына себепкер болып отыр.
Тіпті ата-аналардың өздері баласына қорлық көрсетіп, оның арты қайғылы жағдайға ұласып жатады. Отбасындағы зорлық-зомбылықтың алдын алу жұмысы әлсіз. Жауапты мекемелер мен құқық қорғау органдарының қызметі ойдағыдай нәтиже берген жоқ. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу саясатын қайта қарауымыз керек, – деді Мемлекет басшысы.
Расымен бала қысымды емес қорғауды қажет етеді. Қай ортада да, қай орында да қауіпсіздікті қадағалау маңызды. Өйткені отбасында күңкілмен күш көрсетіп, тәртібін түзеймін деп артық кеткендер жоқ емес. ЮНИСЕФ және адам құқықтары жөніндегі өкілдіктің Қазақстандағы 2016 жылғы зерттеуіне сүйенсек, ересектердің 75%-ы баласын тәртіпке салуда күш қолданады екен. Тіпті 14 жасқа дейінгі балалардың 53%-ы отбасында психологиялық агрессияның куәсі болған.
Бала бір уақытта бірнеше жәбір түрінің құрбаны болады
Зорлық-зомбылық тек күш көрсетумен шектелмейді. Буллингтің өзі баланы суицидке сүйрелейтінін мойындауымыз керек. Әрбір бесінші жеткіншек буллингтің құрбаны болады десек, әлем бойынша жылына 1 млрд-қа жуық кәмелетке толмаған бала эмоционалдық, сексуалдық, физикалық зорлық зомбылыққа ұшыраған.
– Былтыр Оқу-ағарту министрлігімен бірге Қазақстандағы балалардың онлайн қауіпсіздігі бойынша зерттеу жүргіздік. Қазақстанда да ба- лалар ерте жастан интернетке жылдам қосыла алатынын көрдік. Зерттеуге сүйенетін болсақ, интернетке қосылатын балалардың 49 пайызы 5 пен 8 жас аралығында. Ал 5 пайыз бала одан да ерте, яғни 4 жасқа дейін интернетке қосылады. Сондықтан осы мәселеге назар аударғым келеді. Бірақ интернет ең алдымен балалардың дамуы- на, білім алуы мен шығармашылығына және әлеуметтік бейімделуіне мүмкіндік береді. Мұны біле отырып, оның қаупі де бар екенін түсінуіміз керек. Зерттеу бойынша, балалардың 21%- ы кибербулингтің түрлі формасына тап болған және ол балалардың жартысы ғана үлкендерге бұл туралы айтқан. Сондықтан ата-аналар бала интернет- те қандай қауіппен кездесуі мүмкін екенін толық түсіне бермеуі мүмкін. Ол отбасында ересек адам мен бала арасында сенім қалыптаспағанын көрсетуі мүмкін, – дейді ЮНИСЕФ-тің балалық шақты қорғау бағдарламаларының жетекшісі Айсұлу Бекмұса.
Бұл санаға салмақ ғана түсірмей, саулыққа кері әсер етіп, қоғаммен байланысып, қарым-қатынас құруына кедергі келтіреді. Буллингтің білім беру ұйымда рында да орын алатынын ескерсек, оқушыларға психологиялық көмек көрсетілгені ләзім. Әсіресе бейнебақылау орнатылып, дабыл түймелерінің тұрақты түрде іске қосылғаны маңызды. Өйткені топтық төбелес пен кикілжіңнің кесірінен ушыққан жағдай аз емес.
Мамандар жәбірлеудің негізгі түрлеріне тоқталады. Оның бірі физикалық тұрғыда баланың денсаулығына зиян тигізіп, ақыры ажалмен аяқталатындай жарақаттау жатады. Ұрып-соғудан ми шайқауға дейінгі азаптау мен түрлі соққылар түрткі. Мұның эмоционалды жәбірлеуге де қатысы бар. Сондай-ақ ата-ананың бала қажеттілігіне мән бермеуінің де салдары жоқ деп айта алмаймыз. Баланың өсіп-жетілуіне, эмоционалдық және интеллектуалдық қабілетін шыңдауға көмектесетін қажеттіліктерін қамтамасыз етуге ата-ананың құлықсыздығы немесе қабілетсіздігінен туындайды. Бұл отбасының материалдық жағдайына қатысты. Десек те кей ата-ана баланың өзіне тәуелді болғанын қалап, соған сәйкес өзінің ата-аналық құқығын асыра пайдаланады. ЮНИСЕФ ДДСҰ басшылығы, ұйымның өзі және өзге де серіктестері бірігіп зорлық-зомбылық түрінен сақтанудың тәсілін қарастырған еді. Оның алғашқысы халықтың санасын өзгертіп, тәрбие беру мен қарым-қатынас кезінде күш қолдануға, жәбір көрсетуге болмайтынын ескерту болды. Сонымен қатар мектептегі ортаның қауіпсіздігі мен қолайлы болуы қарастырылып, балаларды жәбірлеуге заңмен тыйым салу керек сынды бірнеше ұсыныс айтылған.
Облыста балалардың құқықтары мен мүдделері бұзылуының алдын алу бағытында аудандық, қалалық комиссия отырыстарында кәмелетке толмағандарға қатысты 242 жасөспірімнің жағдайы қаралды. Оның ішінде, көмекке мұқтаж 126 бала ата-аналар өтініштері, құзырлы органдардың ұсынымдары, білім беру ұйымдары, сондай-ақ, қамқоршылық/қорғаншылық органдардың ұсыныстары тыңдалған. Ал 34 балаға облыстық кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы, кешкі мектеп, мектеп жанындағы интернат, «Атамекен» отбасы үлгісіндегі балалар ауылы, девиантты мінез-құлықты балаларға арналған интернатына орналастыру ұсыныстары берілген. 6 бала қиын жағдайда қалу, әлеуметтік қажеттіліктер бойынша көмек сұраумен, 38 бала құқық бұзушылық және 5 бала суицидке, 24 бала ата-аналарды құқықтарынан шектеу және айыру, 134 бала басқа да мәселелермен қаралған. Комиссия құрамына жа- уапты мамандар тағайындалған.
«Ұлттық қор – балаларға» жобасының ұтымды тұсы қандай?
Елімізде 7 млн-ға жуық бала бар. Демек олардың болашағына бейжай қарамау қажет. Осы ретте Мемлекет басшысының тапсырмасымен 2024 жылдан бастап «Ұлттық қор – балаларға» жобасы іске қосылды. Жоба шеңберінде Ұлттық қордың инвестициялық табысының 50%-ы барлық бала арасында бөлінетін болады. Кәмелетке толғаннан кейін қаражатты білім алуға немесе тұрғын үй сатып алуға пайдалану мүмкіндігі бар. Тіпті жинақтау шотына тиісті төлемдер түскен. Әр балаға 100,52 доллар төленді. Бағдарламаға 6 919 131 бала қатысып жатыр.
Иә, мемлекет бар баланы қанаттың астына алып, көшеде, үйде және мектепте қауіпті жағдайдан қорғауға белсене кіріскен секілді. Мұны Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің төрағасы Насымжан Оспанованың сөзі қуаттайды.
– Сондықтан балалар объектілерінде бұрын-соңды болмаған Кешенді қауіпсіздік шаралары жүзеге асырылуда. Мемлекеттік білім беру ұйымдарының 100%-ы бейнебақылау жүйелерімен қамтылған, жедел қызмет өкілдерімен байланысқа қосылған, лицензияланған күзетпен қамтылған, дабыл түймелерімен жабдықталған. Министрлік үшін білім беру ұйымындағы қауіпсіз орта тек техникалық қауіпсіздік құралдарымен ғана шектеліп қоймай, баланың эмоционалдық әл ауқатын да қамтиды. Достық, жауаптылық және өзара сыйластық дағдылары мен мектепте оң қарым-қатынастарды қалыптастыру үшін білім беру ұйымдарында «ДосболLike» акциясы өткізілді. Акцияның жалғасы еліміздің 8 өңірінің 50 мектебінде «ДосболLike» буллингке қарсы бағдарламасын пилоттау болмақ. Сондай-ақ, Мемлекет басшысының тапсырмалары аясында ЖП ХҒҰ-мен бірлесіп «Менің бауырым» волонтерлік жобасына старт берді. Жоба арқылы балалар дұрыс қарым-қатынас орнатуға, әртүрлі жағдайларды шешу үшін достық тілін табуға үйренеді, – дейді ол.
Түйін. Бала құқығын қорғауда қаулы қауқарлы болады деп сенеміз. Ал жарлықты жамбасқа басып, заңнан аттағанның жазасы барын ұмытпаған жөн. Осы орайда балаға көрсетілетін қысым мен қылмыс азаяды деген сенімдеміз.
Замира ҚОНЫСЖАН
Өзге де жаңалықтарды оқу үшін Telegram арнамызға жазылыңыз!